पेसाले पत्रकार हुन् उनी, विषयवस्तु खोज्ने र समाचार लेख्ने । उनी १२ वर्षदेखि मूलधारकै मिडियामा छन् । ०५९ मा ‘कान्तिपुर’ दैनिकमार्फत पत्रकारितामा ‘डेब्यु’ गरेका हुन् उनले । उनले कलम चलाउन सुरू गर्दा मुलुक सशस्त्र संघर्षको मुस्लोभित्र थियो । माओवादी युद्ध उत्कर्षमा थियो । मानिस नमरेका समाचार सुन्नै मुस्किल थियो । यतिसम्म कि दुई–चार जनामात्रै हताहती भयो, मरे÷मारिए भने तिनले अखबारको अघिल्लो पानामा स्थान पाउँदैनथे, भित्री पानामा खुम्चिन्थे ।

लमजुङमा बसेर उनले युद्ध रिपोर्टिङ गरे । आँखाअघिल्तिर मानिसले मृत्युवरण गरेका, बालखैमा किरिया बस्न अभिशप्तहरू । उराठ, उजाड सिउँदो लिएर ओठमा काँस फुलाउन बाध्य स्त्रीहरू । वैशाखी भाँचिएका वयोवृद्धहरूका कथा–व्यथा उनका समाचारका शीर्षक बने ।

उनी आफैं पनि युद्धको भुंग्रोमा माछासरह पिल्सिए । युद्धका क्रममा समाचारसँग ठोक्किन आइपुगेका धेरैजसो पात्र उनको मनमस्तिष्कमै लामो समय डेरा जमाएर बसे । उनले ‘एम्बुसमा ६ वर्ष’मा त्यो पोखे । युद्धको मुस्लोबाट प्रताडितहरूको जीवन्त कथा थियो त्यो । चर्चा पनि मनग्य पायो । तत्कालीन समाजमा युद्धले पारेको प्रभावका बारेमा बुझ्न चाहनेहरूका लागि संग्रहणीय दस्तावेज नै हो ‘एम्बुसमा ६ वर्ष ।’ मोफसलमा बसेर ६ वर्ष पत्रकारिता गरेको उपलब्धि पनि थियो त्यो । आमसञ्चार तथा पत्रकारिता पढ्ने विद्यार्थीहरूका लागि उपयोगीसमेत बन्यो ।

पछिल्ला दुई वर्ष उनी ‘कान्तिपुर’कै बाल परिशिष्टाङ्क ‘कोपिला’सँग जोडिए– ०७१ देखि ०७३ सम्म । समाचार खोज्ने क्रममा अनेक पात्र र प्रवृत्तिसँग साक्षात्कार हुने उनी पुनः ठोकिन पुगे बालबालिकासँग । तिनका क्षमता र समस्यासँग । कति पत्रिकामा अटाए, कति आलेखमार्फत पस्किए । तर, उनी त्यत्तिमै सीमित भएनन् । हुटहुटी जाग्यो भन्न खोजेका, चाहेका र नअटेका विषय पुस्तकमै खन्याउने । एक वर्ष अगाडि बालबालिकाको समस्या र समाधान उजागर गरिएको कृति ‘कर्म’ उनले बजारमा ल्याएका छन् । अहिले त्यसको दोस्रो संस्करणसमेत बजारमा आइसकेको छ ।

“कर्म बालबालिकाको अवस्था चिहाउने आँखीझ्याल हो । र यो पढेपछि हामीकहाँ बालबालिका कुन अवस्थामा छन् भन्ने कुरा छर्लंग हुन्छ,” उनले कर्मको अन्तर्य खोतले पनि ।

० ० ०

हाम्रा बालबालिकाहरू गम्भीर समस्यामा छन् । हिजो हिंसाको चपेटामा परे । आज अपराधको सिकार भइरहेका छन् । विद्यालयमा पनि सिकाइको मारमा छन् । विभिन्न कुरीति, कुसंस्कार (बालविवाह, बालश्रम) आदिबाट समेत प्रताडित छन् उनीहरू । त्यो उनले ‘कोपिला’मा काम गर्ने सिलसिलामा पहिल्याए । उनले समाचार कक्षमा बसेर बालबालिकासँग सम्बन्धित समाचारहरू सम्पादन गरेमात्रै पुग्थ्यो । तर, आफू काम गरेको क्षेत्रको गहिराइमै पुग्ने मनोवृत्तिका कारण उनले बालबालिकाको विविध क्षेत्रबारे चासो राखे । खोज, अन्वेषण गरे । बालबालिकाको बीचमा पुगेपछि उनको चक्षु उघारिएनन् मात्रै, विषयवस्तुले घोच्न थाले । भन्छन्, “बालसिकाइको अवस्था के रहेछ ? समाजमा बालबालिकालाई कुन रूपमा हेरिँदो रहेछ भन्ने कुरा त्यसपछि मात्रै बुझें,” उनी अहिले सम्झन्छन् ।

कसैले कमजोर समाचार लेख्यो भने ‘के कोपिलामा छाप्नेजस्तो समाचार लेख्या होला ?’ सुन्थे उनी । केही पाठक पनि ‘कान्तिपुरमा छाप्न छाडेर के कोपिलामा छाप्या होला !’ भन्थे । त्यसबाट बालसाहित्य, सिर्जना, सिकाइबारे बुज्रुकहरूको धारणा के छ भन्ने बुझ्न पर्याप्तै हुन्थ्यो । तर, बालबालिकाको त्यो हदसम्म छ भन्ने उनले कल्पना नै गरेका थिएनन् ।

‘कोपिलामा काम गर्नु पर्‍यो’ भनेर सुरुमा मन नकुँडिएको पनि होइन । तर ‘कोपिला’मार्फत जब बालबालिकासँग घुलमिल हुन थाले, तब उनी पुलकित भए– काम गर्नुपर्ने क्षेत्र त यो पो रहेछ !

“बालबालिकाले मेरो आँखा उघारिदिए र उनीहरूबारेको धारणामै फेरबदल आयो,” उनी गौरवान्वित महसुस गर्छन् ।

० ० ०

‘कोपिला’ बालबालिकालक्षित परिशिष्टांक हो । त्यसमा प्रेरणा, बालबालिका रचना, सिर्जनाबाहेक संवेदनशील प्रकृतिका विषयवस्तु छाप्न मिल्दैन, सकिँदैन पनि । त्यस्ता प्रकृतिका विषयले उनको मथिंगल हल्लाइरहन्थ्यो । बालबालिकालाई देशको कर्णाधार भन्ने तर वर्तमानमा उनीहरू खाने, खेल्ने, हुर्कने, शिक्षादीक्षा ग्रहण गर्ने कुनै आधार छैन । भएका पूर्वाधारहरू पनि भत्किइसकेका छन् ।

‘कोपिला’मा काम गर्ने सिलसिलामा उनले धेरै बालबालिकाको मनोदशा बुझे । साहित्यिक चेतनासँग साक्षात्कार गरे । बालबालिकाको मनोविज्ञान खोतले । तिनका भावना, विचारसँग एकाकार भए । भन्छन्, “त्यसक्रममा मैले बुझेँ– बालबालिका भनेर पन्छाउन नहुने रहेछ । उनीहरूका विचार ठूला भनिएका मान्छेभन्दा कम नहुँदो रहेछ । कतिपयको त त्यो भन्दा उम्दा पनि पाएँ ।”

एउटा रोचक प्रसंग रहेछ–

नाम ठ्याक्कै याद रहेनछ उनलाई । सैनिक आवासीय महाविद्यालयमा निम्न माध्यमिक तहमा पढ्ने एक विद्यार्थीको ८० शब्दको निबन्ध ‘कोपिला’मा प्रकाशित भएको थियो । निबन्ध मधुमेय रोगबारे लेखिएको थियो । रोगको परिचय, लक्षण र निदानको उपाय सटिक ढंगले ८० शब्दमा सीमित गरेर लेखेको लेख पढ्दा उनी चित खाएछन् । त्यस्तै थुप्रै उदाहरण छन् । “बालबालिका भनेर कहाँ हुन्छ र ! कहिलेकाहीँ हामीले तिनैसँग सिक्नुपर्छ,” उनले जिब्रो काढे ।

त्यस्तै, केही समयअघि कार्यालयमा दुई भारतीय बालबालिका उनलाई भेट्न आएका थिए । पशुपतिका मूल भट्टसँग आशीर्वाद लिन आएका उनीहरू बाटो पर्दा ‘कान्तिपुर’ छिरेका रहेछन् । तिनीहरूको क्षमता, वाकपटुता, इतिहासचेत देखेर उनी छाँगाबाट खसेजस्तो भए ।

“हामीलाई हाम्रो देशको बारेमा जानकारी छैन होला, उनीहरूले त्यति नेपालका बारेमा अध्ययनन गरेका रहेछन् । नेपालमा राजसंस्थाको उदय र पतन, माओवादी आन्दोलन र गणतन्त्र प्राप्तिसम्मको यावत विषय उनीहरूलाई मुखाग्र थियो,” अनुहारको भाव बदले उनले ।

० ० ०

गुल्मी तुराङको एउटा स्कुलले अभिभावक दिवसमा उनलाई निम्त्याइएको थियो । दूरदराजको ठाउँ भए पनि उनी काठमाडौंबाट त्यहाँ पुगे । ग्रामीण बालबालिकासँग साक्षात्कार हुन पाइने, गाउँमा बालसिकाइको अवस्था बुझ्न सकिने । शिक्षक, अभिभावक र विद्यार्थीबीचका खाडल बुझ्नका लागि महत्त्वपूर्ण अवसर थियो त्यो ।

त्यहाँ गएपछि उनले धेरै कुरा थाहा पाए । दिउँसो विद्यालयको कार्यक्रम थियो । बिहान उनी त्यहाँका विद्यार्थीसँग घुलमिल भए । सिकाइका समस्या बुझे ।

रिडीभन्दा माथिपट्टि पर्छ तुराङ । जलविद्युतबारे किताबमा पढ्नुपर्छ तर त्यहाँ विद्यार्थी आधा घण्टाको दूरीमा रहेको लघुजलविद्युत्मा जान पाएका रहेनछन् । “सरलाई जति अनुरोध गरे पनि लैजानु हुन्न,” कुराकानीको सुरुआतमै विद्यार्थीहरूले एकमुष्ट गुनासो गरे । रिडी, रुरु क्षेत्र धार्मिक पर्यटकीय क्षेत्र हो । विद्यार्थीले शैक्षिक भ्रमण लगिदिनुहोस् भन्दा पनि विद्यालयले अटेर गरेछ । रिडीभन्दा माथिल्लो बेल्ट जडिबुटीको अथाह भण्डार हो । गुल्मी कफी उत्पादनको पकेट क्षेत्र पनि हो । यी बारेमा विद्यार्थी अनभिज्ञ नै थिए । नजिकै रहेका यस्ता ठाउँहरू घुमाएर शिक्षाको दायरा फराकिलो पार्न शिक्षक चुकेको देख्दा उनलाइ उदेक लाग्यो । 

पछि मन्तव्य दिँदा उनले ती कुरालाई जोड दिएछन् । “हामीले यो कुरामा ध्यानै दिएका रहेनछौँ । हाम्रो आँखा उघारियो,” प्रधानाध्यापकले कमजोरी स्वीकार पनि गरे ।

गुल्मीबाहेक उनी दूरदराजका धेरै सरकारी/सामुदायिक विद्यालयहरू पुगेका छन् । त्यहाँका विद्यालयहरू गरिब पढ्ने विद्यालयमा परिणत भएका छन् । “आर्थिक हैसियत राम्रो भएका परिवारको बालबालिका सामुदायिक विद्यालयमा पढाउँदैनन् । विपन्न परिवारलाई आफ्ना बालबच्चा विद्यालय पठाउन पाएमात्रै फुरुंग पर्छन् । विद्यालयमा पढाइ हुने नहुने उनीहरूलाई थाहै हुँदैन, जानकारी नै राख्दैनन्,” उनले ग्रामीण शिक्षाको गुह्य खोतले ।

“सामुदायिक विद्यालयमा सरकारको ठूलो लगानी छ । गाउँको विद्यालयमा राम्रो पढाइ छैन भनेर सहर पस्नुभन्दा गाउँकै विद्यालयलाई राम्रो बनाउने हो भने शिक्षाको स्तर उकास्न सकिन्छ । अभिभावकको थाप्लोमा बोझ पनि बढ्दैन,” सुझाव पनि दिए उनले ।

० ० ०

विद्यार्थीलाई सूचना–प्रविधिको पहुँचमा पुर्‍याउन राज्यको ठूलो लगानी भएको छ तर त्यो बालुवामा पानी हालेसरह छ । केही सरकारी विद्यालयमा कम्प्युटर त पुर्‍याइएको छ तर चल्दै चल्दैनन् । दूरदराजका स्कुलमा मात्र होइन, सहरी क्षेत्रका सामुदायिक विद्यालय पनि कम्प्युटरबाट पर छन् । 

बैंकलगायत केही संघ/संस्थाले सहयोगस्वरूप कम्प्युटर लगेर जोडिदिएका ठाउँको अवस्था पनि उस्तै छ, कम्प्युटर स्कुलको कुनामा थन्किएका छन् । या त टेबलमा धूलोले पुरिएका छन् । विद्यार्थीको सिकाइसँग जोडिएका छ्रैनन् । 

भोजपुरको सानोदुम्मा त्यसबाट अछुतो रहेछ । त्यहाँको विद्यालयमा अर्जुन राई प्रधानाध्यापक रहेछन्– भर्खरका युवा । काठमाडौं बस्दा सूचना–प्रविधिमा पारंगत रहेछन् । उनी स्कुल प्रवेश गर्नेबित्तिकै विद्यालयलाई प्रविधिमैत्री बनाएछन् । स्कुलमा फोटोकपी मेसिन, कम्प्युटर राखेछन् । गाउँलेलाई सस्तोमा सेवा पनि दिन थालेछन् । फेसबुकमा विद्यालयको पेज खोलेछन् । विद्यालयको अवस्था निरन्तर फेसबुकमा पोस्ट गर्न थालेछन् । लाहुर जानेहरूको पुरानो बस्ती थियो त्यो ।

विदेशमा रहेका नेपालीहरू फेसबुकको पेजमा जोडिए । हाम्रा छोराछोरीहरूले राम्रो शिक्षादीक्षा पाऊन् भनेर विद्यालयमा सहयोगको हात फैलाए । तिनैको सहयोगमा पछि विद्यालय माविमा परिणत भयो । पक्की भवन बनाउन सफल भए । अहिले त्यस विद्यालयले विद्यार्थीको नतिजा, पढाइको स्तर, विद्यालयका गतिविधिसम्बन्धी जानकारी मोबाइलमा पठाउँछ । शिक्षक, कर्मचारी विद्युतीय मेसिनमा हाजिरी गर्छन् । भौतिक सुविधा र पढाइको स्तर राजधानीको सुविधासम्पन्न विद्यालयभन्दा कुनै हिसाबले कम छैन । गरे के हुँदो रहेनछ ? एकजना व्यक्तिले ल्याएको अभूतपूर्व परिवर्तन देख्दा उनी चकित भए ।

० ० ०

हाम्रो समाजको बनोट अचम्मको छ । द्वन्द्वको उत्कर्षमा पनि हाम्रो समाज चलेको थियो । हत्याहिंसा, मारकाट चल्दा पनि समाज विशृंखलित भएन । भूकम्पले घर भत्यायो तर समाज भत्काउन सकेन । रोगले मानिस मर्छन् तर हामीकहाँ खान नपाए मानिस मरेको खबर विरलै सुनिन्छ । एक–आपसमा मिलेर बसेको समाज हो यो । समाज बदल्ने नायकहरू समाजभित्रै छन् । राजनीतिक प्रदूषणले तिनलाई खुम्च्याएका छन् । समाजको ऊर्जालाई राज्यले समात्न सकेको छैन । समाजका असल कामहरूलाई राज्यका मूल नीतिले जोड्न सकेको छैन । अहिले पनि गाउँमा कैयौँ आमा समूहले देउसी–भैलो खेलेर, मुठी उठाएर विद्यालय भवन बनाएका छन् । बाटो खनेका छन् । नाचगान गरेर सामुदायिक भवन बनाएका छन्, बिजुली बालेका छन् । “यी मान्छेलाई राज्यको अनुदान जाने हो भने समाज उठ्न बेर लाग्छ र ?” उनको प्रश्न छ ।

‘कर्म’मा यस्ता थुप्रै झिल्काहरूको कथा छ । ती स–साना फिलिङ्गाहरू जोड्ने हो भने परिवर्तनको राँको जगाउन सकिनेमा विश्वस्त पनि छन् उनी । त्यसैले पनि किताब लेख्न मोह जागेको हो उनमा । किताबमा सिकाइको खाडलमात्र छैन, पुर्ने अनेकन उपाय पनि छन्, पुरेका उदाहरण पनि छन् ।

एउटा उदाहरण सुनाए–

काठमाडौं बालुवाटार प्रधानमन्त्रीको सरकारी निवास अघिल्तिरको महेन्द्र राष्ट्रिय उच्च माविमा कक्षा ९ मा पढ्ने छात्र राजाराम बस्नेतको पहलमा छात्रामैत्री शौचालय अभियान चलेको छ । बालश्रमिक हुन् उनी । उनी अहिले पनि अर्काको घरमा भाँडा माझेर विद्यालय पढ्न आउँछन् । उनको सानो पहलले छात्राहरू महिनामा चार दिन विद्यालय नआउने अवस्थाको अन्त्य भएको छ ।

त्यो विद्यालयमा अधिकांश बालश्रमिकहरू पढ्छन् । स्यानेटरी प्याड किन्ने पैसा नहुँदा विद्यालयका छात्रा विद्यालय नै आउँदैनथे । महिनावारी भएका बेला उनीहरूको पढाइ छुट्थ्यो । सबै विद्यार्थीसँग हप्तामा एक/एक रुपैयाँ उठाएर प्याडको जोहो गर्न थालेपछि छात्राहरू खुल्न थालेका छन् । समस्या सुनाउन थालेका छन् । रजस्वला हुँदा मुख लुकाएर हिँड्ने छात्राहरू निर्धक्क प्याड माग्न अफिस कोठा पुग्ने गरेका छन् । ९ कक्षामा पढ्ने सामान्य विद्यार्थीले ल्याएको ठूलो परिवर्तन थियो त्यो ।

“त्यहाँका छात्राहरू कपडाको टालो प्रयोग गर्थे,” उनले गम्भीर हुँदै भने, “कतिपय छात्राले विद्यालय आएर स्यानेटरी प्याड देखेका हुन् ।”

० ० ०

आर्थिक अवस्था सुध्रिएपछि आफ्ना बालबच्चा गरिबको संगतमा जालान् भनेर केही अभिभावकले विद्यालय परिवर्तन गर्छन् । विपन्न बालबालिकासँगको संगत छुटाउँछन् । खाडल त्यहीँबाट सुरु हुने उनको बुझाइ छ । उनी प्रश्न गर्छन्, “गरिबको संगतबाट टाढा राख्नुहुन्छ भने तपाईंका छोराछोरीले गरिबी, निर्धनता कसरी बुझ्छन् ? अभाव कसरी थाहा पाउँछन् ? समाजप्रति उसको धारणा कस्तो हुन्छ ?”

अभिभावकले साना कुरामा पनि विचार नपुर्‍याएको देख्दा उनलाई उदेक लाग्छ । 

र ‘कर्म’

समाज बदल्ने स–साना प्रयत्न हो ‘कर्म’ । सिकाइमा खाडल गहिरिँदै गएपछि त्यसलाई पुर्ने यत्न पनि हो ‘कर्म’ । किताब बजारमा आएपछि धेरै विद्यालयले पुस्तक मगाउन थालेका छन् । कतिपयले परिवर्तनको माध्यम पनि बनाएका छन् । छात्रामैत्री शौचालय, स्यानेटरी प्याड प्रयोग, प्रयोगात्मक शिक्षण सिकाइ क्रियाकलाप अवलम्बन त्यसका उदाहरण हुन् । अन्तिममा उनी थप्छन्, “किताब जीवन बदल्ने हतियार हो भने ‘कर्म’ सिकाइ बदल्ने हतियार हो ।”