– राजेश खनाल

कवितामा कहिल्यै हिँडिनँ म । कविताको गोरेटो असहज लाग्छ मलाई । त्यो गोरेटोमा पाइला टेक्नुअघि नै महसुस हुन्छ— कुनै डरलाग्दो अक्करे भीरमा छु । अनि आँखा चिम्म हुन्छ । यसरी अक्करे गोरेटो कहाँ हिँड्न सकिन्छ र ? घिस्रन पनि सक्दिनँ म ।

यही त्रासले तान्दैन कविताले मलाई । हो, कहीँ कतै सुनाइएका वा वाचन गरिएका कविता र कविका भावभंगिमाले कवितातिर अलिकति झुकाउला, त्यो फरक प्रसंग हो । यदाकदा यस्ता अवसर नजुर्ने होइनन्, जुर्छन् पनि ।

कविताले यति सजिलै आफ्नो भाव अभिव्यक्त गर्न सक्छ र ? यो प्रश्नले अचानक दाग्यो मलाई— कवि भीष्म उप्रेतीको कविता संग्रह ‘आधा उज्यालो’का पाना पल्टाएपछि । अन्तक्र्रिया कार्यक्रममा भीष्मले कविता सुनाएका हुन् । जमघटमा त्यसले कानलाई रसाएन । जमघटकै बीचमा संग्रहका केही पाना पल्टिए । हरफहरूमा नजर पुग्यो । कविताले हल्का तान्दै लग्यो ।

यतिबेला म डुबेको छु, ‘आधा उज्यालो’मा ।

तपाईंहरू पनि हिमाल जानुभएको होला 
कुनै अन्तर देख्नुभएको छ ?
भरिया 
र खच्चडको जीवनमा ?
(समानता-७०)

‘समानता’ शीर्षकका यी हरफहरूले चिथोरे एकपल्ट । मुगु, गमगढीको गोरेटोमा देखिएका भरिया र खच्चडको अविश्रान्त यात्रा नयनमा चित्रित भए ।

१२ वर्षअघि गमगढीबाट रारातिर जाँदा दुई–चार हुल भरिया र खच्चडको ‘भारी यात्रा’ दृष्टिगोचर भएका थिए । ती देखिए । केहीबेरमै ओझेल भए । म र मोहनहरि आचार्य रारावरिपरिका हरिया डाँडा, डाँडाका टुप्पामा जमेको हीराझैं चहकिलो सेतो हिउँ र नीलो जलको रंगमा लत्पतिन अगाडि बढ्यौं ।

पहाडी जीवनको त्यो कटुसत्यले शायद हामीलाई तानेन । भीष्मको यो कविताले यतिबेला मलाई फेरि त्यही गोरेटोमा पुर्‍याइदिएको छ । अनुभूत गर्दैछु, ती भरिया अनि खच्चड मेरै छेउबाट पहाडी जीवनको रंग छ्याप्दै हिँडिरहेका छन् ।

दुबैले दुःख बोकेका छन् पिठ्यूँभरि
दुबैले नुहाउन भ्याएका छैनन्
दुबै भोकै छन् र थाकेका छन्
जाडोले दुबैलाई जिस्काइरहेको छ उसरी नै
दुबैका आँखामा सपना छैनन्
बाटोको गन्धले 
दुबैका नाक भरिएका छन् ।
(समानता-७०)

भीष्मका कवितामा म लठ्ठिएँ । विम्बहरूमा भिज्न नसक्ने मलाई भीष्मका कविताले मीठो स्वाद दिए ।

विम्बमा घुस्न खोज्नु मेरा लागि कमजोर दाँतले ओखर टोक्न खोज्नुजस्तै हो । यस अर्थमा मेरा दाँत र आँत दुबै कमजोर छन् । त्यसैले पनि कवितासँगको सहयात्रा मबाट हुन सक्दैन ।

भीष्मका कविता छोटा हुन्छन् । गहकिला हुन्छन् । मन छुन्छन् । साथीहरूबाट सुनेको कुरा हो यो । यसरी मनग्यै भीष्मलाई पढेको थिइनँ ।

यो पटक नयाँ किताब ‘आधा उज्यालो’ उनैले दिए । मसिनो किताब भएकोले दुई–चार पाना पल्टाएर हेरें । स्वादिलो लाग्यो । ‘आधा उज्यालो’को चमक र स्वादमा रमाउने अवस्था बन्दै गयो । संग्रहका कैयन हरफले उज्यालोतिरको मार्गमा डो¥याए । नपुगेका ठाउँमा पुर्‍याए ।

त्यसो त अरुका कविताका केही हरफमा पनि म रमाएको छु । तथापि, ओखरको बोक्रा तोड्ने हिम्मत हुँदैन ममा । बोक्रा छोडाइएका स्वादिला ओखर खोज्छ यो मन–मष्तिष्कले पनि ।

शायद, यही भयो भीष्मको ‘आधा उज्यालो’ हेर्दा । यो किताबका कतिपय कविता मैले भयंकर स्वाद लिएर पढें । कतिपय हरफमा म आफैं समाहित भएको अनुभव गरें । कति हरफ पढ्दै आफ्नै जीवनलाई नजिकबाट नियालें ।

गाउँमा
जे पढे पनि भयो
नीलो र अविभाजित आकाश
हरिया बोट बिरुवा
तोरीका पहेंला फूल र लहराइरहेका बालीहरू
कान्लाहरू, खेतबारी
कुवा अथवा खोली– जे पढे पनि भयो
छानी छानी ।
(गाउँ-३४)

यतिबेला गाउँको अगाध मोहले जक्डियो । मन ढुक्क भएर आयो । गाउँको सम्झना भयो । खेत, बारी, आँप बगैंचा, बाटो— सबै आँखा अघिल्तिर आइपुगे । लाग्यो— उनीहरू सबै मलाई खोज्दै आएका छन्, भीष्मका काव्य हरफ भएर ।

हो पनि । वर्षौं बितेछ, गाउँ नगएको । जन्मथलो नपुगेको । बाढीले आक्रान्त बनाउँदा पनि गाउँ नै प्यारो थियो । गर्मीमा पसिनाले निथु्रक्क भिज्दा पनि गाउँ प्यारो लाग्थ्यो ।

अहिले राजधानीका सडक प्यारा हुन सकेका छैनन् । बिजुलीका खम्बा प्रिय हुन सकेका छैनन् । लत्रिएका तार आफ्ना हुन सकेका छैनन् । शायद सक्दैनन् पनि । किनभने मानिस फुर्सदमा छैन । हतारमा छ । हतारमा कहाँ केही देखिन्छ र ?

त्यसैले त भीष्म लेख्छन्ः

मान्छे भने कुदिरहेछन् कतै नहेरी
समयभन्दा पनि अघि जानु छ शायद मान्छेलाई ।
(तारहरू-१६)

हामी हतारमा छौं । हतारमा हामीले केही देखिरहेका छैनौं । हतारोकै परिणाम— हामी देशलाई केही दिन सकिरहेका छैनौं । दिन खोजेका पनि छैनौं । हतारको यो यात्रामा देशलाई बिर्सिदैं छौ शायद ।

सबभन्दा सस्तो
आज मान्छे भएको छ
र त्योभन्दा सस्तो भएको छ देश ।
...देशभक्ति अब
राष्ट्रिय गीतमा मात्र बाँचेको छ ।
(दृश्यचित्र-६)

स्वतन्त्रताको यथार्थ उनले कवितामा बोलेका छन् । स्वतन्त्र छन् अहिलेका मानिस । स्वतन्त्रता चाहेका थिए । स्वतन्त्रता पाएका छन् । तर कस्तो स्वतन्त्रता ?

मेरो स्वतन्त्रता 
मेरो लक्ष्य 
मेरो गन्तव्य
मेरो प्रतिबद्धता । 
म भने छु
तर तिमी छैनौ ।
(स्वतन्त्रता–११)

यसैले पनि ताने भीष्मका कविताले । लाग्यो— यी कविता होइनन्, मेरा मनका भावना हुन् । भीष्मको कलम माध्यममात्रै भएको हो । हुन सक्छ, उनले मेरै भावना अभिव्यक्त गरेका हुन् ।

उनका कवितामा म लुट्पुटिएँ, चास्नीमा माहुरी लुटपुटिएझैं । सरल भाषाशैलीको गहन कविताले ममा लोभ जगाएको छ । शायद मैले गलत भनिरहेको छैन ।

यो किताबका सबै कविता पढें, पाठक भएर । सम्भवतः यसअघि कविताको हकमा एउटा राम्रो पाठक हुन सकिरहेको थिइनँ म । त्यसैले पनि किताबका बारेमा आफ्नो अनुभव कोर्ने आँट गर्न सकें ।

भीष्मको ‘आधा उज्यालो’ सानो छ तर स्वादिलो छ । खँदिलो छ । गहकिलो छ । शब्दहरूको भीडमात्रै छैन, भावना पनि अथाह छ । उनका ५५ थान कवितामध्ये अधिकांशले मेरो मनलाई खल्बलाएका छन् । म त्यति कवितामा ध्यान नदिने मान्छे, भीष्मले मेरो जिब्रोमा आफ्ना कविताको स्वाद टाँसिदिएका छन् ।

समीक्षक वा समालोचकहरूले ‘आधा उज्यालो’लाई कसरी हेर्छन्, त्यो मेरो सरोकारको विषय होइन । तथापि, भीष्मको यो कविता संग्रहले मलाई कविताको गोरेटोमा हिँड्ने हिम्मत पैदा गरिदिएको छ ।