काठमाडौं । राता सपना देख्नेहरुको भूमि हो रोल्पा । जनयुद्धको मोर्चामा अग्रिम भूमिका खेल्ने राता मान्छे जन्माउने सहिदको रक्तरञ्जित त्यो भूमिमा अझै पनि रगतका बाछिटाहरु मेटिएका छैनन् । त्यसैले अझै रोल्पालाई राता मान्छेको जिल्ला भन्न कोही हिचकिचाउँदैन । रोल्पालाई लालभञ्ज्याङ भन्न कसैको जिब्रो लकपकाउँदैन । 

आँखाभरी राता सपना देखेर आँगनको डिल छोडेकाहरुले बारुदको गन्धसँग खेल्दै गरेका बेला कल्पिएका दूर कल्पनाहरु भेट्टाउन अझै पनि पाइला चालिरहेकै छन् । फगत त्यसको रुप परिवर्तन भएको छ । १५ वर्ष अगाडि काँधमा राइफल हालेर जंगलमा लुक्दै देखेको सपना आज सहरमा बसेर देख्न थालेका छन् । बन्दुकको नालबाट सपना भेट्न खोज्नेहरु आज कलमबाट परिवर्तन खोजिरहेका छन् । रातो भूमिका राज एकान्तको यो कविता त्यसको सूचक हो  । 

छापामार योद्धाको सन्देश

तिमीलाई दिन्छु नभनेर नै
तिमीकहाँ छुटेछ
हँसिया र हथौडा अंकित रातो  रुमाल,
जो म तिमीलाई 
वर्षौ पहिले उपहारमा दिन चाहन्थेँ ।
अबको ठिक नौ महिनामा 
जन्मिनेछ छोरा
न्वारानको दिन उसको निधारमा 
यही रुमाल बाँधिदिनू,

सुँघाइदिनु बारुदको गन्ध
र विष्फोट नाम राखिदिनु उसको ।
कुनै विश्वविद्यालयको जरुरत छैन 
उसलाई किसानहरु चिनाइदिनू
र चिनाइदिनू–
हलोले जमिनमा लेख्ने बाङ्गाटिङ्गा अक्षरहरु ।

उसलाई मजदुरहरु चिनाइदिनू
र पढ्न लगाउनू
पसिनाले भिजेका श्रमका एकएक पानाहरु

उसलाई दलालहरुलाई चिनाइदिनू
चिनाइदिनू श्रमशोषक ठेकेदारहरु पनि 
ताकि उसले प्रश्न गरोस्
कसको पसिनाले बाँचिरहेछन् यिनीहरु
उत्तरआधुनिक जीवनशैली ?

सामन्ती जुँगा मुसारेर
गाउँमा केके गरिहिँड्छ मुखिया ?
एकथरी आमाहरु 
किन हेपिन्छन् एकाबिहानै पँधेरीमा ?
किन भयग्रस्त बाँचिरहेछ यो समाज ?
उसलाई सवालहरु चिनाइदिनू !

निश्चिन्त रहनु 
१६ वर्ष पुग्नुअगावै
उसले बुझिसकेको हुनेछ
कि, न्वारानको दिन
निधारमा बाँधिदिएर रातो रुमाल
किन उसको नाम विष्फोट राखियो 
० ० ०
आङ नै जिरिङ–जिरिङ पार्ने कविता राजले स्टेजबाट वाचन गरिरहँदा दर्शकदीर्घाबाट तालीको पर्रा छुटिरहेको थियो । राजको राजनीतिक चेत आउँदा जनयुद्ध अन्तिम चरणमा पुगिसकेको थियो । केही समयपछि देश शान्तिप्रक्रियामा अवतरण गर्यो । तर उनको बाल मनोविज्ञानमा परेको छापले भने उनलाई अझै छाड्दै छाडेन । रोल्पालीका हातहरुले बन्दुक छोडेर कलम उठाउन थाले । राजले जस्तै । लिवाङमा भएको ‘बृहत् साहित्य सम्मेलन’ र त्यहाँ सहभागी रोल्पाली श्रष्टाहरुको उपस्थिती र तीनका रचनाले यसलाई पुष्टि गरिरहेको थियो । 

गर्भमै तुहिएको अनन्तको सपना
मञ्चमा बसेका उर्जा, जलस्रोत तथा सिँचाइमन्त्री वर्षामान पुन ‘अनन्त’ले श्रष्टा समाजका द्रष्टा हुन्, उनीहरु राजनीतिज्ञर समाजभन्दा एक कदम अगाडि हुन्छन् भनेपछि उसैगरी रोल्पालीका हातहरु बज्न थाल्छन् । पुनले रवी (सूर्यको किरण) पनि नपुग्ने ठाउँमा कवि पुग्छन् भन्दै त्यसैले राजनीति, आर्थिक तथा समाजिक विषयलाई पनि साहित्यले मार्गदर्शन गर्नसक्छ र गर्नुपर्छ भनेपछि रोल्पाली उसैगरी हौसिन्छन् र उनले तालीले साथ पाउँछन् । “त्यसरी तपाईंहरुजस्तो अगाडि नै सोच्न नसक्ने भएकाले मचाहिँ राजनीतिज्ञ भएँ,” उनी ठट्यौली घुसाउँछन्, “हामीलाई अलिअलि पुग्ने अलिअलि नपुग्ने आश्वासन दिन आउँछ । कसरी अर्को पार्टीको मान्छेलाई आफ्नो पार्टीमा ल्याउने र कुन गाउँबाट कति भोट आउँछ भन्ने अंकगणित भने राम्रैसँग आउँछ ।” 

अर्थमन्त्रीसमेत भैसकेका पुनलाई पनि कुनै समय साहित्यप्रतिको रुचीले छपक्कै छोपिसकेको रहेछ । पढ्न त उनी पढ्थे नै, लेख्नसमेत उनी तम्सिसकेको अनुभव सुनाए । उनले मेक्सिम गोर्कीको ‘आमा’, ‘युद्धको गीत’, ‘बोलिभिया डायरी’ लगायतका थुप्रै पुस्तक पढे । विचार परिवर्तनका लागि सबैभन्दा प्रभावकारी माध्यम पुस्तक रहेको ठहर गरे । निर्णय गरेछन्– एउटा युद्ध उपन्यास लेख्छु । विषय र पात्र फुरिसकेको थियो । विम्व र प्रतीक निश्चित भैसकेको थियो । कथाको प्लट डिजाइन भैसकेको थियो । “युद्ध कसरी गर्ने भनेर छापामार तालिम दिने खालको पुस्तक लेख्ने सोचेको थिएँ,” उनी करिब डेढ दशक अगाडि फर्किन्छन् । कायर मनहरुलाई कठोर विचारमा ढाल्ने उनको सोच थियो । राता विचारहरुलाई कफन कसाउने सुर थियो । तर, राज्यसँग वार्ता र संवाद भयो । १२ बुँदे सहमति भयो । पार्टी शान्ति प्रक्रियामा आयो । पुनको पुस्तक गर्भभित्रै विलिन भयो ।   

बन्दुकको छायाँमा जन्मिएको सिर्जना
समाजमा उचनिच थियो । गरिबी र अभाव थियो । हुँदा खाने र हुने खाने वर्ग थियो । त्यसको दरार समाजमा परेको थियो । त्यसैको अन्त्यका लागि लाल विचारकहरुले जनयुद्ध छेडे । भलै दरार पुरियो या उस्तै छ ?अझ झन् पो बढ्यो ! समीक्षाको पाटो होला । तर भविष्यको जिन्दगीलाई कल्पिएर गरिने साहित्य सिर्जना जनयुद्धमा भयो । जुन कम भावना र बढी यथार्थ थियो । 

बन्दुकको छायाँमा क. क्षितिजले कविता, कथा लेखे, निवन्धमार्फत् आाफू र आफ्नो यथार्थ तथा भविष्यलाई अभिब्यक्त गरे । सुदूर क्षितिजको परिकल्पना गर्दै बोकेको बन्दुकसँगै उनले कलमलाई पनि युद्ध विजयका लागि सहारा लिए ।  राता सिर्जनाहरु काँधमा बन्दुक बोकिरहेका बेला पनि हुत्तिएर आउँथे । 'राज्य सत्ताको करमा परेड खेलिरहेकाहरुले लखेटिरहेका बेला' पनि दिमागभरी साहित्यका शब्द र प्लटहरु अंकुरण हुन्थे । क. क्षितिज ‘दुस्मन’ छायाँबाट टाढा पुगेपछि त्यसलाई सेतो पानामा उतार्थे । 

ब्रिगेडको जिम्मेवारी सम्हाले पनि उनको साहित्यीक मन शब्दहरुसँग बयली खेल्थ्यो । क्रान्तिका आवाजहरु शब्दमार्फत तरङगीत गर्थे । युद्धको चित्रण गरिएको साहित्य कुनै जनयुद्धको पक्षमा त कुनै राज्यसत्ताको पक्षपोषणमा केन्द्रित रहेको समकनलीन नेपाली साहित्यका बहस भैरहेका बेला क्षितिज भन्छन्, “बन्दुक बोकेर त्यसको छायाँमा सिर्जित साहित्य कसैको पक्ष र विपक्षमाभन्दा पनि म त्यसलाई यथार्थ साहित्य भन्न रुचाउँछु । त्यहाँ भावनाभन्दा पनि उथार्थ बढी हुन्छ । बिम्ब र प्रतीकको प्रयोगभन्दा पनि भोगिएका र उद्देश्यको प्राप्तिको कथा अधिक हुन्छ ।” 

क्षितिज कलाभन्दा विचारप्रधान भएर लेखिएको साहित्यलाई पक्षभन्दा पनि इमान्दार साहित्य हो भन्न रुचाउँछन् । भावना र बिम्बले साहित्यलाई कलात्मक त बनाउँछ तर विचार नै साहित्यको मेरुदण्ड हो भन्ने तर्क पस्किने उनको विचारमा–काँधमा राइफल बोकेर लेखिएको साहित्य बनिबनाउ हुँदैनन्, यो त इतिहास हो । यथार्थको धरातलमा टेकेर मुस्कुराइरहेका शब्दहरुको पुञ्ज हो । उनको यो विचारमा केही तथ्य होला, केही तर्क होला त केही विचारबाट प्रभावित अभिव्यक्ति पनि होला ।

तर सत्य हो,–युद्धले लडाइँ मात्रै होइन साहित्य पनि जन्माउँछ । बम, बारुद र बन्दुकको छायाँमा सिर्जित साहित्य युद्ध नजिक हुन्छ । प्रभावित हुनु नहुनु सर्जकमा भर पर्छ । उसले समातेको वाद र विचारमा निहित हुन्छ । 

पहिला रोल्पाले राता मान्छेहरु जन्मायो । परिवर्तनको प्रस्थानविन्दू बन्दुक नाचेको रोल्पाको भूगोलमा ९६९ जना घर फर्किएनन् । त्यसकै नियास्रोमा अहिले रोल्पाले श्रष्टा र सर्जकहरु जन्माइरहेको छ । 
हत्केलाको बार्दली बनाएर सन्तान आउने आसैआसमा वृद्ध शरीरलाई विश्राम दिएका आमाबुवाको सपना अब कविता र कथामा मात्रै अटाउँछ या सातदोबाटोको पाखामा फूल्ने रंगीन गुराँस जस्तै माटोमा मुस्कुराउँछन् ? श्रष्टाका सिर्जनाको मूल विषय तत्कालीन लाल सपना बनिरहेको छ । रातो विचारका सूत्रधारहरुलाई नवीन लोचनमगर जस्ता रोल्पाली श्रष्टाका यस्ता सिर्जनाहरुले खबरदारी गरिरहेका छन् । 

सुशोभित बनाउन जिन्दगीको सुरताल हुनुपर्छ । 

छोइन्छ पक्कै सगर तर ती चलन हुनुपर्छ । 

स्वार्थी हुन्छ मान्छे जव माथि माथि चढ्छ ।
सम्झिन्छ आफन्त मात्र अनिकाल हुनुपर्छ । 

अभिष्यको लक्ष्य छुनु, कुरुक्षेत्र चिस्याउँदै,
बोकेर परिभाषा चैनको, सतिसाल हुनुपर्छ ।

अहम्ताले विष पोख्छ रोकी विषको भेल,
सबैसबैको अस्तित्वमा अंकमाल हुनुपर्छ । 

अरु सबै निल्न खोज्ने, सबै टिकडम जसलाई, 
बाँचौँ भन्ने मानवताको सञ्जाल हुनुपर्छ । 

(रोल्पाबाट फर्किएपछि)