– गोविन्दबहादुर मल्ल ‘गोठाले’

साभार (नाट्यकर्मी अशेष मल्लले २०६३ पुस १४ गते शुक्रबार गोठालेको निवास गणबहालमा लिएको यो अन्तर्वार्ता २०६३ माघको साहित्यिक मासिक ‘शारदा’मा प्रकाशित भएको थियो । बन्द भएर पुनः प्रकाशन शुरु गरेको ‘शारदा’को यो पहिलो अंक थियो । त्यसयता ‘शारदा’ निरन्तर प्रकाशन भइरहेको छ । गोठालेको जन्म वि.सं. १९७९ असार २९ गते र निधन ०६७ मंसिर २७ गते ओमबहालमा भएको थियो । उनका बाबु सुब्बा ऋद्धिबहादुर मल्ल र आमा आनन्दमाया हुन् । ‘शारदा’ साहित्यिक पत्रिकाका प्रकाशक र सम्पादक पिता ऋद्धिबहादुर भाषासेवी थिए । विजय मल्ल गोठालेका दाजु हुन् । राणा शासनका बेला प्रजा परिषद्को पर्चासमेत छरेर आन्दोलनमा उत्रिएका बेला सरकारी चेपुवाबाट बच्न नाम परिवर्तन गरी उनी ‘गोठाले’ बनेका थिए ।)

सन्चै हुनुहुन्छ दाइ ?
— के सन्चो हुनु । खुट्टा दुखेको छ, हिँड्न सक्दिनँ । कतै जानु परे अरुले समात्नुपर्छ । घरिघरि पेट दुख्छ । उमेर पनि त धे।ै भयो नि ।

अस्सी नाघ्नुभो होइन ?
— अस्सी रे ! पचासी वर्ष पुगें ।

अब बूढो भएँ भनेर अत्यास लाग्दैन ?
— अहँ लाग्दैन । बूढो भएपछि यस्तै त हो । सबैले एक दिन बूढा हुनैपर्छ । बूढो भएँ भनेर अत्यास त लाग्दैन तर लेख्न सकिनँ भने चाहिँ लागिरहन्छ ।

लेख्न त धेरै लेख्नुभयो नि, आख्यान र नाटक विधामा त्यति धेरै रचनाहरू दिनुभएको छ । आफ्ना ती लेखनहरू पर्याप्त लाग्दैन र ?
— लेखकका लागि आफ्ना लेखन कहिल्यै पर्याप्त हुँदैनन् । ऊ त जतिसक्दो धेरै लेख्न चाहन्छ । कल्पनाको पनि कहीँ अन्त्य हुन्छ र ?

यसको अर्थ अझै अनेक कल्पनाहरू छन् मनमा?
— धेरै छन् तर ती सबै कल्पनामा मात्रै सीमित हुने भए । लेख्नु भनेको कल्पना गरेर मात्रै हुँदैन, शारीरिक रूपमा पनि स्वस्त हुनुप¥यो । उत्साह हुनुप¥यो । मसँग अब उत्साह नै छैन । म त शब्दसँग खेल्ने मान्छे तर शब्द नै बिर्सन लागिसकें ।

अनि दिन कसरी बित्छ त?
— बितिहाल्छ नि ! बिहान उठ्यो, चिया खायो, पत्रपत्रिका पढयो । दिन बित्न के गाह्रो भो र ! मुख्य कुरा के हो भने बाँचिराखेको छु । जीवनमा बाँच्नुको पनि आफ्नै आनन्द छ ।

मृत्युसँग डर लाग्दैन ?
— लाग्छ नि, किन नलाग्ने ? आफन्तहरूसँग सधैंका लागि छुट्टिनु त्यति सजिलो कहाँ छ र ! मृत्युसँग नडराउने त को होला ? तर, के भने जतिसम्म बाँचिएला, आनन्दसँग बाँचियोस् । त्यस्तोचाहिँ लागिरहन्छ ।

लेखकका लागि बाँच्नु एउटा कुरा, लेख्नु अर्को कुरा । लेख्न नसक्दा बाँच्नुको अर्थ कस्तो हुन्छ ?
— पोल्छ अशेषजी, लेख्न सकिएन भन्ने कुराले पोल्छ । मनलाई सधैं चिन्तित बनाउँछ । लेख्ने इच्छा भनेको सानो कुरा होइन नि ! तर के गर्ने, शरीरले नदिएपछि ।

यति धेरै लेखिसकेको लेखकले लेख्ने इच्छा यसरी अधुरो हुँदो रहेछ हगि गोविन्द दाइ ?
— त्यै त ! त्यसैले त भन्छु, यदि साँच्चि नै अर्को जन्म छ भने अर्को जन्ममा पनि लेखक नै बन्न पाइयोस् ।

के त्यो सम्भव होला त ?
— थाहा छैन के हुन्छ ।

एउटा कल्पना गरौं है त दाइ !
— कस्तो कल्पना ?

मानौं, भगवान् प्रकट भएर ल, एउटा कृति लेख्ने मौका दिन्छु, त्यतिन्जेलका लागि शरीर तन्दुरुस्त बनाइदिन्छु, लेख भनेर भन्यो भने तपाईं के लेख्नुहुन्छ ?
— अहो ! के लेख्छु भन्ने ! मनमा यति धेरै कुराहरू छन् के लेख्ने, लेख्ने ! तर, यति त्यस्तो क्षण आएछ भने लेख्न छोड्दनिँ । त्यो क्षणमा जे आउँछ, लेख्छु । तर, त्यो क्षण आउँदैन । आए पनि लेख्न सकिएला र !

प्रसंग मोडौं है त । ‘शारदा’ फेरि प्रकाशन हुन लागेको देख्दा कस्तो अनुभव भइरहेको छ ?
— यति खुशी लागेको छ कि वर्णनै गर्न सक्दिनँ । ‘शारदा’सँगै हुर्केको म, मेरा लागि ‘शारदा’को महत्व अरु कुरासँग तुलना हुनै सक्दैन ।

‘शारदा’ प्रकाशन हुँदा दाइ कति वर्षको हुनुहुन्थ्यो ?
— म त्यस्तै ११–१२ वर्षको थिएँ होला ।

त्यतिबेलाको घटना सम्झिनुहुन्छ होला नि होइन ?
— किन नसम्झनू ! घरमा लेखक, कविहरू आइरहन्थे । सिद्धिचरण श्रेष्ठ, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, प्रेमराज शर्मा, भवानी भिक्षु, रुद्रराज पाण्डेहरू बराबर आउँथे । मेरा पिताजी, सिद्धिचरण, रुद्रराज पाण्डेहरूसँग ‘शारदा’ प्रकाशन गर्ने विषयमा कुरा गर्नुहुन्थ्यो । म सुनिरहन्थें । तर, त्यतिबेला गरिएका ती सबै कुराहरू त मलाई सम्झना छैन तर त्यतिबेला म निकै उत्साहित भएको कुरा भने सम्झन्छु ।

अनि ?
— ‘शारदा’ निस्क्यो । सरस्वतीको तस्बिर भएको ‘शारदा’ प्रकाशित हुँदा मलाई अजीवको आनन्द भएको थियो । सानै थिएँ तर उत्सुकता भने ज्यादै थियो । धेरै कुरा नबुझे पनि सबै पढ्थें । सिद्धिचरण श्रेष्ठले ‘शारदा’मा सहयोग गर्थे । उनलाई ०९७ सालमा पक्रेर लगिएपछि भवानी भिक्षुले सहयोग गरे । पछि भिक्षु पनि आफ्नो घर गएपछि मैले पिताजीलाई सहयोग गर्न थालें । जाने पनि, नजाने पनि प्रुफ हेर्थें । रचनाहरू छान्ने काम गर्थें ।

अनि आफैं पनि कथा लेख्नुहुन्थ्यो हैन र ?
— त्यै त ! ‘शारदा’का रचनाहरू प्रुफ हेर्दाहेर्दै, अरुका रचनाहरू छान्दाछान्दै मलाई पनि लेख्न मन लागेछ । थाहै नपाई लेखक बन्न पुगेछु ।

‘शारदा’को प्रकाशन नभएको भए के तपाईं लेखक बन्नुहुन्थ्यो त ?
— शायद बन्दिनथें ।

विजय मल्ल पनि ‘शारदा’कै प्रभावले लेखक बन्नुभएको हो र ?
— म, विजय हामी त त्यतिबेलाका धेरै लेखक, कविहरूका लागि ‘शारदा’ प्रेरणा भएको छ । देवकोटा, भीमनिधि, भिक्षु त्यही समयका प्रतिभा हुन् । ‘शारदा’सँगै धेरै लेखक, कवि जन्मे । अहिले लाग्दैछ— वास्तवमा त्यो युग भनेको ‘शारदा’ युग रहेछ ।

यसरी एउटा युगलाई नै प्रतिनिधित्व गर्ने ‘शारदा’ फेरि प्रकाशन हुन लाग्दैछ । के अब ‘शारदा’ले त्यही स्थान राख्न सक्ला त ?
— हेर्नुस् अशेषजी, युग परिवर्तन भइसकेको छ । त्योबेलाको वातावरण र अहिलेको वातावरण नै भिन्न छ । अहिले धेरै पत्रपत्रिकासँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने अवस्था छ तर मूल कुरो के हो भने एउटा युग बोकेको पत्रिका धेरै वर्ष सुतेर फेरि ब्युँझेको छ । यस्तो लाग्दैछ— लामो निद्रापछि यो फेरि उठ्खैछ । चुनौती धेरै छन् । अब ‘शारदा’ले आधुनिक सोच राख्नुपर्छ । अहिलेको युग र सामाजिक प्रवृत्तिलाई अँगालेर लान सक्नुपर्छ । मेरो इच्छा पनि त्यही छ ।

त्यतिबेलाको प्रेस र अहिलेको प्रेस पनि त आकाश–जमिनको फरक छ नि !
— त्यै त । शुरुमा हाते मेसिन थियो । हातले चलाउँदै छाप्नुपथ्र्यो । पछि बिजुली आयो र बिजुलीले छाप्न थाल्यो । अचेल अनेक प्रविधि आइसके, कुरा गरेर साध्ये छैन ।

त्यतिबेला ‘शारदा’प्रति सरकारको दृष्टिकोण कस्तो थियो नि ?
— कस्तो हुनु नि ! त्यो बर्बर राणातन्त्रको समय । उनीहरू खुशी हुने त कुनै थिएन । देश नै श्री ३ को कन्ट्रोलमा थियो । ‘शारदा’मा छापिने एक–एक रचना नेपाल भाषा प्रकाशिनी समितिमा सेन्सर गरिन्थे । सजिलो थिएन ।

जेहोस्, ‘शारदा’को प्रकाशन जस्तोसुकै कठिन अवस्थामा पनि थाकेन हैन ?
— थाकेन ।

आर्थिक भार नि ?
— बिक्रीबाट पत्रिका छाप्ने प्रश्नै उठ्दैनथ्यो । गाह्रो थियो । जसोतसो निस्कियो । पछि त बन्दै भयो ।

बन्द हुनुको कारण आर्थिक नै थियो त ?
— हैन, त्यो मात्रै कारण होइन । त्यतिबेलाको अवस्था नै सजिलो कहाँ थियो र !

‘शारदा’सँगै धेरै लेखक, कवि जन्मे, हुर्के । त्यही सन्दर्भमा गोविन्द मल्ल, विजय मल्ल नेपाली साहित्यका महान साहित्यकारका रूपमा चिनिएि । त्यो त नेपाली साहित्यकै लागि गौरवको विषय हो नि !
— त्यो त तपाईंहरूले मूल्यांकन गर्ने कुरा हो ।

अनि दाइ, एउटा कुरा सोधौं है ?
— सोध्नुस् न, किन एउटामात्र सोध्ने ? के–के सोध्न मन लाग्छ, सोध्नुस् ।

विजय मल्ल र तपाईं दुवै लेखक । दुवै एउटै घरमा । दुई जना यसरी लेखक हुँदा दुईबीच ईष्र्या हुन्नथ्यो ?
— अहँ, त्यस्तो कहिल्यै भएन ।

अनि प्रतिस्पर्धा त भयो होला नि ?
— प्रतिस्पर्धा त हरेक लेखकबीच हुन्छ । नेपाली लेखकको प्रतिस्पर्धा नेपाली लेखकसँगमात्रै नभएर अन्य विदेशी लेखकसँग पनि हुन्छ । विजय र मबीच अवश्य प्रतिस्पर्धा हुन्थ्यो । तर, त्यो प्रतिस्पर्धा स्वस्थ हुन्थ्यो । प्रतिस्पर्धा भए पनि एक–अर्कामा सहयोगको भावना थियो । सद्भाव थियो ।

लेख्ने बेला सरसल्लाह पनि हुन्थ्यो कि ?
— हुन्थ्यो । ऊ पनि मलाई सुनाउँथ्यो, म पनि सुनाउँथें । अहिले त ऊ छैन, शून्य लागिरहन्छ ।

पाठकले छान्नुपर्दा तपाईंहरू दुई जनामा ठूलो लेखक कसलाई छान्दो होला ?
— त्यो त पाठकलाई नै सोध्ने कुरा हो ।

थुप्रै कथा, उपन्यास र नाटक लेख्नुभयो । अहिले त सबै रचना, कृतिहरू सम्झिँदा आफैंलाई सबैभन्दा मन पर्ने कुन होला ?
— भन्नै सकिन्न । आफ्ना रचना सबै बराबर हुन्छन् ।

देवकोटाले आफ्ना सबै कृति जलाइदिनू, ‘मुनामदन’ नजलाऊ भनेका थिए नि ! तपाईंको त्यस्तो कुनै कृति छ ?
— छैन, मेरो कुनै त्यस्तो कृति छैन । मेरा लागि सबै रचना बराबर । तपाईंले ‘मुनामदन’को प्रसंग निकाल्नुभयो । ‘मुनामदन’ लेखेपछिको घटना सुनाऊँ ?

सुनाउनुस् न !
— देवकोटा हाम्रो घरमा आइरहन्थे । पिताजीलाई रचना पढेर सुनाउँथे । एकदिन ‘मुनामदन’को पाण्डुलिपि लिएर आए । कोठामा पिताजी र म थियौं । देवकोटाले आफ्नै सुरमा गीत गाएर ‘मुनामदन’ पढेर सुनाएका थिए । त्यो क्षण म कहिल्यै बिर्सन्नँ ।

अहिलेको साहित्य कत्तिको पढ्नुहुन्छ ?
— धेरै पढ्दिनँ । बूढो भएँ नि !

पढेका रचनाहरूमा राम्रा लागेका कुनै छन् कि ?
— सबै त पढेको छैन, भन्न गाह्रो छ । महेशविक्रम शाहका कथाहरू पढ्दा भविष्यमा उनले कथाको युगलाई हाँक्लान् जस्तो लाग्छ । राम्रा छन् उनका कथा । मलाई लाग्छ— आजको साहित्य निकै उन्नत छ ।

पहिले र अहिलेको साहित्यिक वातावरणको तुलना गर्नुपर्दा तिनमा केही भिन्नता पाउनुहुन्छ ?
— प्रविधिले धेरै फरक पारेको छ समयलाई । अहिलेको जस्तो थिएन त्यसबेलाको वातावरण । त्यसबेला लेखक, कविहरूको भेटघाट, विचार आदानप्रदान भइरहन्थ्यो । देवकोटा र समजस्ता लेखक, कविहरू आ—आफ्नो क्षेत्रमा महान् थिए तर एक–अर्कामा सद्भाव हुन्थ्यो । एकले अर्कालाई माया गर्थे ।

तर, भनिन्छ नि— सम र देवकोटाबीच ठूलो प्रतिस्पर्धा थियो रे ! हो ?
— प्रतिस्पर्धा त हुने नै भयो । तर, मलाई लाग्छ— उनीहरूले एक–अर्कामा सम्मानभाव राख्थे । यो नै ठूलो कुरा मान्नुपर्छ । तर, सम र देवकोटामा फरक भनेको के भने सम त्यसबेलाका राणा, देवकोटा जनता, अलिअलि फरक, अलिअलि नजिक । बस् त्यत्ति ।

धेरै समय दिएँ । झर्को त लागेको छैन गोविन्द दाइ ?
— छैन, छैन । दिनभरि घर बस्नेलाई केको झर्को लाग्ने ?

अब अन्तिम प्रश्न गर्नु । मैले सोध्न छुटाएको र दाइको मनमा उठेको त्यस्तो कुनै प्रश्न या कुरा छ ?
— भन्नै गाह्रो छ । के होला र त्यस्तो बाँकी कुरा ! ... धेरै कुरा ग¥यौं, बरु मेरो कुरा चित्त बुझ्यो कि बुझेन ?

किन नबुझ्नू ! मलाई त दाइसँग बिताएको यो दुई घण्टा सार्थक लागेको छ । एउटा महान् साहित्यकारसँग यसरी धेरै दिनपछि कुरा गर्दा समय बितेको पत्तै भएन । अब छुट्टिऊँ दाइ !
— हस्, धन्यवाद !