– नरेश फुयाँल

अहिले सञ्चारमाध्यमको संख्या उल्लेख्य छ, पत्रकार उल्लेख्य छन् । तर पनि खोजी पत्रकारिता छैन । ‘हार्ड एन्ड फास्ट’ नतिजाको खोजीमा भौतारिएको पत्रकारिता मैदानको गोरु भएको छ, पत्रकारहरू कुहिरोका काग । नेपाली पत्रकारिताको इतिहास मिसन पत्रकारिताबाट शुरुआत भएको भेटिन्छ । त्यो क्रमले प्रजातन्त्र आउँदासम्म जरा गाडिरह्यो । दिनभरि समाचार कक्षमा बसेर समाचार लेख्ने पत्रकार साँझ पर्दानपर्दै नेतासँग भट्टीमा भेटिन्थे । विरोधीलाई प्रहार गर्नु र विदेश भ्रमणलाई उपलब्धि ठान्थे । त्यो परिपाटीलाई भत्काउनु थियो । जनताका दैनिक जनजीविकाबारे लेख्नु थियो । भ्रष्ट व्यक्ति र प्रवृत्तिको चिरफार गर्नु थियो । त्यो पद्धति शुरु गर्नु थियो । त्यसैले हस्त गुरुङलगायतका केही व्यक्ति खोज पत्रकारितामा लागे । राजनीतिदेखि पर पनि पाठकले पढ्ने समाचार छन् भनेर खोज्नतर्फ लागे । ‘वाटरगेट’ पढेर प्रभावित भएका हस्तले झन्डै–झन्डै त्यसैसँग मिल्दोजुल्दो कृषि सामग्री केन्द्रको समाचार लेखे ।

हस्त शुरुमा यो पथमा आफैं लागे, पछि अरुलाई सुझाए ।

हस्त कुनै समय विज्ञान र गणितका शिक्षक थिए । पर्सामा उनले ०३९ देखि ०४३ सालसम्म पढाए । त्यो बेला विज्ञान पढाउने शिक्षकको निकै अभाव हुन्थ्यो । जिल्ला शिक्षा अधिकारीले उनलाई बोलाएर विज्ञान र गणित पढाइदिन आग्रह गरे, उनले पनि नाइ भनेनन् ।

शिक्षक हुँदाहुँदै उनले साहित्यमा कमल चलाउन थालिसकेका थिए । उनका लेखनीले प्रशंसा पाउन थालिसकेका थिए । केही मान्छेहरूले उनलाई चिन्न थालेका थिए ।

पत्रकार गिरीश गिरीका बुवा गोपाल गिरीले एकदिन भने, “लौ बाबु ! एक ठाउँ जानु पर्ने भयो तिमी ।”

हस्तले सोधे, “कहाँ ?”

गोपालले भने, “मसँगै हिँड ।”

हस्तले उनलाई पछ्याए । गोपालले उनलाई पुर्‍याए— मदनमणि दीक्षित र जनादर्न आचार्यकोमा ।

मदनमणिको ‘माधवी’लगायत पुस्तक हस्तले पढेका थिए । नमस्कार गर्दै उनले ‘माधवी’ पढेको सुनाए । मदनमणि खुसीले दङ्ग देखिए ।

जनार्दनले हस्तलाई भने, “मैले तिमीलाई चिनेसकें । तिमी काठमाडौं आउँछौं भने आऊ ।”

“के गर्नु काठमाडौं आएर ?” हस्तले सोधे ।

“आऊ न त आऊ पहिला,” जनार्दनले भने ।

जनार्दनले हस्तलाई काठमाडौंका लागि निम्तो दिए । निम्तो स्वीकारेर उनी ०४३ मा पर्साबाट काठमाडौंका लागि गाडी चढे ।

‘साप्ताहिक विमर्श’मा केशवराज पिँडालीले अन्तर्वार्ता लिए । पास भए । शुरु गरे ‘विमर्श’मा समाचार लेख्न । हस्तले औपचारिक रूपमा समाचार लेख्न थालेको ‘विमर्श’बाटै हो ।

पोखरामा ‘विमर्श’को शाखा खुल्ने भयो । को जाने काठमाडौंबाट ?

श्री आचार्य तनहुँका, हस्तको पुख्र्यौली घर गोरखा । त्योबेला पोखरामा मण्डलेको दादागिरी थियो । मण्डलेहरूको जगजगीबाट जोगिनु कम चुनौती थिएन । श्री आचार्य बाहुन थिए । पोखरामा जातीय हिसाबले पनि बाहुनभन्दा गुरुङलाई पत्रकारिता गर्न सजिलो हुन्छ भनेर ‘विमर्श’ले ०४४ मा हस्तलाई पोखरा पठायो ।

‘विमर्श’ राजनीतिक पत्रिका, हस्तलाई राजनीतिमा खासै चासो नाइ । गणेशमान सिंहको अन्तर्वार्ता लिन उनलाई तीन दिन लाग्यो । त्यो तीन दिनको बसाइमा हस्तले गणेशमानबाट राजनीतिका धेरै कुरा थाहा पाए । त्योभन्दा पनि ठूलो शिक्षा त उनले कुनै पनि काममा ‘प्यासन’ चाहिन्छ भन्ने सिके । 

त्यो बेला पञ्चायतविरोधी मिसन पत्रकारिता चलिरहेको थियो । समाचारमा राजनीतिकै दबदबा थियो । अन्य विषयले खासै स्थान पाउँदैनथे । त्यही बेला हस्तले राजनीतिसँगै अरू विधामा कलम चलाउन थाले ।

उनी केमिकल सोसाइटीमा जान्थे । दूधमा हालिने रसायनको असर, मलमा मिसाइएको माटो, काठमाडौंको खानेपानीबारे उनले दह्रो कलम चलाए ।

पोखरामा बाँच्नै गाह्रो थियो । हस्त गुरुङ मै हुँ भनेर उनी सकेसम्म चिनाउँदैनथे । हस्त गुरुङले समाचार लेख्छ भन्ने थाहा थियो तर यही मान्छे हो भन्ने थाहा थिएन धेरैलाई । मुस्किलले १०–१२ जनाले चिन्थे उनलाई ।

पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अस्पताल पोखराबाट बर्खाको समयमा दिनकै ४०–५० वटा शव बाहिर निस्किन्थे । कारण के हो ? अनुसन्धान गरे हस्तले । खानेपानी शुद्धीकरण गर्ने रसायनलाई लाखौं पथ्र्यो । त्यो रसायनै हाल्दैन रहेछ खानेपानी संस्थानले । फलतः त्यही पानीका कारण जनतामा झाडापखाला फैलिन्थ्यो, त्यसैले दैनिक ४०–५० जनासम्मको ज्यान लिन्थ्यो ।

हस्तले समाचार लेखे । संस्थानका तत्कालीन महाप्रबन्धकलाई कारबाहीस्वरूप दुर्गम स्थान पठाइयो । पछि तिनै महाप्रबन्धकसँग हस्तको भेट हुन्थ्यो । उनी भन्थे, “हस्तजी, म कहिल्यै बिर्सिन्नँ तपाईंका कारण मैले भोगेको कारबाही ।”

०५० मा ‘विमर्श’ टुक्रियो । जनार्दनसँगै आए हस्त पनि ‘नेपालीपत्र’मा । हरिहर र केशवराज पिँडालीले फेरि ‘विमर्श’मै बोलाए । हस्त पनि फर्किए ।

मन्त्री नै रोए संसद्मा

कृष्णप्रसाद भट्टराईनेतृत्वको सरकारका कृषिमन्त्रीले इन्डोनेसिया, मलेसिया र अर्को एक देशबाट मल खरिद गरे । मूलपानीमा त्यो मल हालेका कृषकको बाली मर्ने समस्या दखिएको हस्तले आफ्नै आँखाले देखे ।

कृषिमा पुगेर उनले त्यहाँ एक कर्मचारी भेटे । उनलाई हस्तले चिनेका थिए, उनलाई दाइ भन्थे । गएर सोधे, “मल लगाउँदा बिरुवा मर्ने कस्तो समस्या हो यो ?”

तिनले भने, “यो कुरा मसँग गर्दै नगर् । सबै कुरा गर् तर यो विषयमा कुरै नगर् । तँ मेरो जागिर खान आ’को ? तँलाई के चाहिन्छ, के खान्छस्, म दिन्छु तर यो कुरा गर्दै नगर् ।”

“दाइसँग कुरा नगरेर कोसँग गर्नू त ?”

“सुनिनस् मैले भनेको ? यस विषयमा कुरा गर्दै नगर्,” ती कर्मचारी जंगिए ।

केही दिनपछि तिनै कर्मचारीले ‘डकुमेन्ट’का लागि खरिद विभागका एकजना मान्छेलाई सिफारिस गरे । ती निकै निडर रहेछन् । भने, “यो विषयमा कुरा गर्ने हो भने मैले भनेको ठाउँमा राति ११ बजे आउनुपर्छ । हैन भने म कुरा गर्न सक्दिनँ । सक्छौ ?”

हस्तले सोधे, “कहाँ आऊँ ?”

उनले हस्तलाई चावहिल बोलाए । मध्यरातमा ती व्यक्तिले मलको भेद खोले । उनले भने, “नमुना मल पनि दिन्छु जाँच गर्न चाहिन्छ भने ।”

गुणस्तर विभागमा हस्तले चिनेकै मान्छे थिए, जाँचिदिए । नतिजा आयो— मलमा ९९ प्रतिशत माटो छ । ९९ प्रतिशत माटो भएको त्यो मलको मूल्य भने निकै महँगो थियो ।

फेरि तिनै दाइले भने, “तँलाई हामी डकुमेन्ट दिन सक्दैनौं, त्यसैले कसैलाई करप्ट गर्, अर्थात किन् । उसैले फोटोकपी गरेर ल्याइदिन्छ ।”

एक जना स्टाफलाई ४ सय रुपैयाँ दिएर हस्तले त्यो डकुमेन्ट ल्याए र सप्रमाण समाचार छापे । समाचार छापिएपछि ती मन्त्रीविरुद्ध संसद्मा चौतर्फी आलोचना भयो । मन्त्री संसदमै रोएर माफी मागे । मल फिर्ता गरे ।

दूधको कथा

साहित्यकार तथा सम्पादक बलदेव थापाले एकदिन हस्तलाई भने, “हस्त !  यो भकुण्डो खेल्न तिमीलाई मात्रै आउँछ । तिम्रै सम्बन्ध छ केमिकल सोसाइटीसँग, के गर्नुपर्छ गर ।”

पोकाबाटै सीधै पिउन मिल्ने दूधको पोका फुलेर भकुण्डो जस्तो भएको थियो, त्यो नै दिएका थिए बलदेवले हस्तलाई ।

उनले त्यसलाई गुणस्तर विभागमा लगेर जँचाए । भेटिए— स्वास्थ्यका लागि हानिकारक तीनवटा तत्व । यस्तो तत्वसमेत भेटियो, जसको प्रयोगले क्यान्सरसमेत हुन्छ ।

त्यो समाचार पनि हस्तले छापे । त्यतिबेलाका चल्तापुर्जा नेता सूर्यबहादुर थापाका भाञ्जाको कम्पनी थियो त्यो, जसले मानव स्वास्थ्यका लागि हानिकारक दूध उत्पादन गरिरहेको थियो । पत्रिका (नेपालीपत्र)मा जसको लगानी थियो, त्यसकै पत्रिकामा त्यही व्यक्तिको कालो कर्तुतबारे छापियो । प्रकाशकले सम्पादक जनार्दनलाई भने, “हामीले लगानी गर्ने अनि तिमीहरू नै हामीलाई यसो गर्ने ?”

जनादर्नले जिब्रो नलक्पकाई भने, “साँचो कुरा ल्यायो, त्यो केटाको अगाडि मैले कसरी मुख देखाउने ? त्यसले मलाई थुक्दैन ? मैले छाप्नै पथ्र्यो, छापिदिएँ । जे–जे खण्डन गर्नु पर्ने हो, गर्नुस् ।”

हस्त भन्छन्, “जनार्दनजस्तो सम्पादक अहिलेसम्म मैले देखेकै छैन ।”

० ० ०

नेपाल प्रेस इन्टिच्युट (एनपीआई)मा हस्तले १८ वर्ष काम गरे । ६६ जिल्लामा पुगेर उनले पत्रकारिता तालिम दिएका छन् । जिल्लाका ९० प्रतिशत पत्रकार उत्पादन गर्ने एनपीआईमा रहेर उनले रिर्पोटिङको कखरा धेरैलाई सिकाए । त्यसैले उनी पत्रकारका गुरु हुन् । पछि उनी खोज पत्रकारिता केन्द्र पुगे । त्यहाँ बसेर उनले खोज पत्रकारिताका लागि नयाँ पुस्तालाई प्रेरित गरे । आफूले जाने बुझेको सिकाए । अनुभव सेयर गरे ।

दृष्टिविहीनलाई सवारी लाइसेन्स

खड्का थरका एक प्रहरी अधिकारी सुनसरीको धरानमा एसएसपी थिए । पूर्वाञ्चलको लाइसेन्स विभाग उनको मातहतमा थियो । त्यहाँ जथाभावी लाइसेन्स बाँडिन्छ भन्ने कुरा आइरहेका थिए ।

हस्तले एनपीआईमा खोज पत्रकारिताको तालिम चलाइरहेका थिए । उनले पूर्वाञ्चलकै पत्रकार कौशलकुमार भट्टराईलाई त्यसबारे (दशैंमा घर जाँदा) बुझ्न भने । कौशलले बुझेनन् मात्रै, रिपोर्ट नै लिएर आए । हस्तले रिपोर्ट हेरे । त्यो डकुमेन्ट समाचारका लागि पर्याप्त थिएन ।

“कुनै एउटा दृष्टिविहीन व्यक्तिले लाइसेन्स निकालेर देखाउँछ भने त्यो खोज पत्रकारिता हुन्छ, यसो गर्न सक्छौ ? पैसा एनपीआईले दिन्छ,” कौशललाई हस्तले भने ।

भने, “म सक्दिनँ ।”

हस्तले सम्झाए, “तिमी पहिला एकजना दृष्टिविहीन खोज । उनका आफन्तलाई खोज । लागेको खर्च म आफैं बेहोर्छु भन । निवेदन दिन लगाऊ ।”

कौशलले रिपोर्टिङ अगाडि बढाए । मुख्य दलाल एक मेडिकल डक्टर रहेको फेला पर्‍यो ।

‘हामी आउन पाएनौं, त्यसैले डक्टरको सिफारिसहित आवश्यक कागजात पठाएका छौं’ भन्ने आशयको निवेदन लेखे ती दृष्टिविहीनले । त्यसका लागि लाइसेन्स विभागलाई मेडिकल्ली ठीक छ भनेर डक्टरले सिफारिस लेख्नुपथ्र्यो । डक्टरले सिफारिस लेखिदिए । पुलिसले डक्टरको सिफारिस हेर्‍यो । सबै ठीक छ । ती दृष्टिविहीनले लाइसेन्स लिए । दृष्टिविहीनले पाएको लाइसेन्स, उनको तस्बिर र प्राप्त सबै सामग्री लिएर कौशल काठमाडौं आए । ‘अन्धालाई लाइसेन्स’ शीर्षकमा समाचार छापियो । एसएसपीसहित ६४ जनालाई कारबाही भयो । कौशललाई प्रहरीले नै ‘थ्रेट’ दियो । ‘यस्तोलाई मार्नुपर्छ, हैन भने हामी सबै पुलिसको जागिर जान्छ’ भन्दै प्रहरी उच्च अधिकारीले बोलेको कुरा नै बाहिर आयो । कौशललाई एक वर्षसम्म काठमाडौं राखियो ।

अहिलेको पत्रकारिता

अहिले भइरहेको पत्रकारिताप्रति हस्त सन्तुष्ट छैनन् । पत्रकारिताभन्दा पनि बजारकारिता बढी भएको उनको टिप्पणी छ । शब्दले पत्रकारिता हुँदैन, ‘एक्सन’ चाहिन्छ । ‘एक्सन’ पत्रकारिता एक जनाले हुँदैन, त्यसका लागि समूह, समय र लगानी चाहिन्छ । यस्तोमा लगानी गर्न मालिकहरू हिच्किचाउने उनको अनुभव छ । अहिले आफ्ना पाठकलाई पत्रकारहरूले मीठो शब्दजालमा फसाइरहेको बताउने हस्त मिडियामा शक्तिको अभ्यास गर्न सक्ने सम्पादक नभएसम्म ‘एक्सन’ पत्रकारिता नहुने बताउँछन् । “रिपोर्टर रिपोर्टिङमा जानुअघि उसलाई आइपर्ने चुनौतीको पूर्वानुमान गरेर सुरक्षाको प्रबन्ध मिलाउन सक्ने पत्रकार मात्रै सम्पादकका लागि योग्य हुन्छ,” उनी भन्छन्, “विश्वमा पहिले यल्लो जर्नालिजम थियो । पाठकले विश्वास गुमाएपछि किलर जर्नालिजम शुरु भयो । अहिलेसम्म त्यस्तै छ ।”

जबसम्म सम्पादकलाई काम दिने रिपोर्टर हुँदैनन् र रिपोर्टरको समाचार ढुक्क भएर छाप्नसक्ने कुर्सी सम्पादकले पाउँदैनन्, तबसम्म नेपाली पत्रकारिता परिणाममुखी नहुने उनी बताउँछन् । समाचार कक्षमा लगानीकर्ताको नेतृत्व भएसम्म नागरिकका पक्षमा पत्रकारिता हुँदैन भन्ने हस्त मिसन बोकेका सम्पादक नजन्मिएसम्म मिसनसहितको पत्रकारिता नहुने ठान्छन् ।

“बैरीको पनि मन जितेर सूचना ल्याउन सक्नुपर्छ । नेपालमा पत्रकारलाई विश्वास नगर्नु र सूचना नदिनुमा मिसनबिनाको पत्रकारिता हुनु नै हो,” हस्त भन्छन्, “उद्देश्य नै नभएको पत्रकार र पत्रकारितालाई कसले विश्वास गर्छ ?”

“पुरातात्विक सम्पदाको पुनर्निर्माणका क्रममा अहिले स्थानीयलाई पाखा लगाएर पुनर्निर्माण प्राधिकरण, पुरातत्व विभाग र ठेकेदारले बनाउन लागिरहेका छन् । जबसम्म ती सम्पदामा स्थानीयको अपनत्व हुँदैन, तबसम्म ती निर्माण भए पनि तिनको दिगो व्यवस्थापन हुँदैन । स्थानीयले हामी आफैं बनाउँछौं भनेर भनिरहेका पनि छन् तर किन उनीहरूलाई पाखा लगाइँदैछ ? यसका पछाडि कारण के हो ? किन पत्रकारले खोजेर लेख्दैनन् ? के यसको जवाफ दिने काम पत्रकारका होइन ?” उनी भन्छन्, “पत्रकारिता एक्लैले हुँदैन, मिसनबिनाको पत्रकारिता सफल पनि हुँदैन । यसका लागि जनशक्ति, समय र लगानी चाहिन्छ । त्योभन्दा पनि ठूलो त इच्छाशक्ति र धैर्य चाहिन्छ ।”