ब्रिटिस साम्राज्यवादबाट स्वतन्त्रता प्राप्त गरेसँगै भारतीय उपमहाद्वीपमा द्वन्द्वको बिउ रोपिन सुरु भएको थियो, जुन आजसम्म पनि कायमै छ । कश्मीर मुद्दा अझै सल्टिन सकेको छैन । सन् १९४७ मा बेलायती उपनिवेशबाट छुट्कारा पाएको भारत दुई देशमा विभाजित हुन पुग्यो । मुस्लिम समुदाय बाहुल्य रहेको उत्तरी क्षेत्र पाकिस्तानको रूपमा स्थापित भयो भने हिन्दू बाहुल्य दक्षिणी क्षेत्र भारतको रूपमा । बेलायती शासकहरूले भारतीयहरूलाई सत्ता हस्तान्तरण गरेर गए पनि दुई समुदायका बीचमा द्वन्द्वको बिउ पनि रोपेर गए भन्ने आरोप लगाइन्छ । सन् १९०५ मा बेलायती शासकहरूले बंगाल राज्यलाई विभाजन गर्न खोजेपछि सन् १८८५ मा स्थापित भारतीय राष्ट्रिय कंग्रेसले व्यापक विरोध प्रदर्शन गरेको थियो । त्यसले अखिल भारतीय मुस्लिम लिगको स्थापनामा मुख्य भूमिका खेल्यो । सुरुमा मुस्लिम लिगले आफ्नो समुदायको हकहित र अधिकारका लागि आवाज उठाए पनि पछि छुट्टै स्वतन्त्र मुस्लिम राष्ट्रको समेत माग उठायो ।

जसरी यहुदीहरूलाई नाजी ज्यादती एउटा पहिचानको विषय बनेको हुन्छ, त्यसरी नै भारतीय उपमहाद्वीपका नागरिकलाई भारत–पाकिस्तान विभाजनपछिका हिंसात्मक घटनाहरू । पाकिस्तानी इतिहासकार आयशा जलालले यो घटनालाई बीसौं शताब्दीमा दक्षिण एसियामा घटेको ऐतिहासिक घटना भनेकी छन् । भारत स्वतन्त्र भएपछि धेरै अफ्रिकी मुलुकहरू स्वतन्त्रताका लागि लडे र स्वतन्त्रता प्राप्त गरे । तर, बेलायती साम्राज्यबाट छुट्ने क्रममा सबैभन्दा बढी हिंसा र आतंक भने भारत र पाकिस्तानमा भएको थियो । सो क्रममा करिब १५ लाख मानिसले ज्यान गुमाए भने करिब एक करोड मानिसहरू आफ्नो थातथलो छोड्न बाध्य बनाइए । धर्मका आधारमा दुई देश बनाइसकेपछि एकआपसमा शंका उत्पन्न भई एक समुदायले अर्को समुदायलाई निषेध गर्न थाले । पाकिस्तानमा रहेका हिन्दूहरू भारत आए भने भारतमा रहेका मुस्लिमहरू पाकिस्तान गए । 

दक्षिण एसियाको आधुनिक इतिहास निर्माणमा दुई व्यक्तिको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको पाइन्छ । कुशल विचारक र राजनीतिज्ञ मोहम्मद अली जिन्नाह र महात्मा गान्धीजस्ता व्यक्तित्वकै छत्रछायाँमा भारत विभाजित भएको थियो । जिन्नाहको लगातारको दबाबले पाकिस्तानको जन्म भयो, जसलाई पाकिस्तानका पिता भनेर चिनिन्छ । गान्धी भने स्वतन्त्रता संग्रामका लागि अहिंसात्मक आन्दोलन अपनाएर विश्व समुदायमाझ प्रेरणाको स्रोत बने । उनीबाट नेल्सन मन्डेला, मार्टिन लुथर किङजस्ता विश्वप्रसिद्ध नेताहरू प्र्रभावित भएका थिए । गान्धी र जिन्नाहले पनि विभाजनलाई रोक्न सकेनन् । दोस्रो विश्वयुद्धमा संलग्न केही पत्रकार तथा सैनिकहरूले विभाजनपछि घटेका हिंसात्मक घटनाहरू दोस्रो विश्वयुद्धताका नाजीहरूले गरेको ज्यादतीभन्दा पनि डरलाग्दा भनेका थिए । निसिद हजारी आफ्नो कृति ‘मिडनाइट्स फ्युरिज’मा लेख्छन्, “हत्याराहरूको समूहले पूरै गाउँमा आगो लगाउँथ्यो । वृद्धवृद्धा र बच्चाहरूलाई जिउँदै जलाएर, युवतीहरूको अपहरण गरी बलात्कार हुन्थ्यो । गर्भवती महिलाहरूको स्तन काटिन्थ्यो ।”

यस्ता खालका हिंसात्मक घटानाहरू इतिहासमा भन्दा पनि साहित्यमा बिनापूर्वाग्रह प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ । इतिहासमा कुनै न कुनै पक्ष लिएर प्रस्तुत गरिएको छ । तर, उपन्यासहरूमा केही मात्रामा भए पनि सन्तुलित तथ्यहरू भेटिन्छन् । धेरै भारतीय तथा पाकिस्तानी साहित्यकारहरूले विभाजन र यसले उब्जाएका हिंसाहरूलाई आफ्ना कृतिहरूमा प्रस्तुत गरेका छन् । सलमान रुस्दीको ‘मिडनाइट्स चिल्ड्रेन’, बाप्सी सिध्वाको ‘क्र्याकिङ इन्डिया’, तहमिमा अनामको ‘अ गोल्डेन एज’, अमिताभ घोषको ‘द स्याडो लाइन्स’, कमलेश्वरको ‘कितने पाकिस्तान’ र खुशवन्त सिंहको ‘ट्रेन टु पाकिस्तान’ केही प्रतिनिधि कृतिहरू हुन् ।

सन् १९१५ मा वर्तमान पाकिस्तानको हदालीमा जन्मेका सिंह विभाजनपछि भारत आएका थिए । उनले विभाजनपछि घटेका घटना आफैंले अनुभव गरे । उनले आफ्नो शिक्षा लाहोर, दिल्ली र लन्डनबाट पूरा गरे । कानुनमा स्नातक उनले केही समय लाहोरमै वकालत पनि गरे । तर, उनी त्यसमा रमाउन सकेनन् । सन् १९४७ मा भारतीय विदेश विभागमा प्रवेश गरेका उनले केही समय क्यानडास्थित भारतीय दूतावासमा सूचना अधिकृतका रूपमा काम गरे । उच्च तहका कूटनीतिक र राजनीतिक क्षेत्रका व्यक्तिसँग निरन्तर भेट हुने भए पनि सिंह भने सन्तुष्ट हुन सकेनन् । सन् १९५१ मा अल इन्डिया रेडियोमा पत्रकारको रूपमा काम गरेका उनी सिखहरूको इतिहासका बारेमा अध्ययन अनुसन्धानमा त्यतिबेलादेखि नै तल्लीन थिए । उनको ‘सिखहरूको इतिहास’ निकै नै प्रसिद्धि कमाएको कृति हो । सन् १९५६ मा उनको पहिलो उपन्यास ‘ट्रेन टु पाकिस्तान’ प्रकाशित भएको थियो, जुन उनको सबैभन्दा सफल कृति मानिन्छ ।

खुशवन्त सिंहको परिचय एक सफल उपन्यासकारमा मात्रै सीमित छैन । उनी इतिहासकार, पत्रकार, वकिल, स्तम्भकार, राज्यसभा सदस्य आदिका रूपमा समेत परिचित छन् । सन् १९६९ मा ‘इलुस्ट्रेटेड विक्ली अफ इन्डिया’सँग उनी सम्पादकका रूपमा जोडिन पुगे । उनले प्रस्तुत गर्ने विषयवस्तुका कारण त्यो साप्ताहिक पत्रिकाको बिक्री ह्वात्तै बढ्यो । पत्रिकाको वितरण ६० हजार प्रतिबाट बढेर साढे ४ लाख प्रति पुग्यो । यहाँसम्म कि प्रकाशकले बजारको मागअनुसार पत्रिका पु¥याउन सकेनन् र सिंहलाई जागिरबाटै निकाल्नुप¥यो । पत्रकारितामा उनको प्रवेशले भारतीय पत्रकारिता जगत्मा हलचल नै ल्याइदिएको थियो । उनी पत्रकारले पाठकलाई मनोरञ्जनका साथै सूचना दिँदै उत्प्रेरित गर्न सक्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्थे । उनले सधैं वाक् स्वतन्त्रताको पक्षमा वकालत पनि गरे । ज्यादै संकीर्ण भारतीय समाजसामु उनले यौनका विषयवस्तुलाई प्रस्तुत गरे । भारतीयमात्रै होइन, दक्षिण एसियामै यौनलाई नितान्त निजी विषयवस्तुका रूपमा हेर्ने गरिन्छ । बाहिरी रूपमा जति आदर्शका कुरा गरे पनि हाम्रो समाज भित्रभित्रै मक्किएको छ । केवल आडम्बरी देखाउँछ समाज । समाजको यही ढोँगी चरित्रलाई प्रहार गर्न पनि सिंहले यस्ता विषयवस्तु छानेका हुन् । भारतीय लेखक सोभा डेले त सिंहलाई ‘कामसूत्र सिंह’को संज्ञा दिएकी छन् ।

कसैले ‘तपाईंका विषयवस्तु त अश्लील भएनन् र ?’ भनेर प्रश्न ग¥यो भने सिंहको जवाफ हुन्थ्यो, “कलमका लागि आजसम्म कसैले कन्डम आविष्कार गरेको छैन ।” उनले निडरताका साथ आफूलाई प्रस्तुत गरे । आम भारतीयको भन्दा उनको सोच फरक थियो ।

सिंहले केवल ढोँगी र आडम्बरी समाजलाई मात्रै प्रहार गरेनन्, राजनीतिक जालझेल, बलिउड र व्यापारीकरण गरिएको क्रिकेटमाथि पनि आफ्नो नियमित स्तम्भमार्पmत् आलोचना गरिरहे ।

नेहरू–गान्धी परिवारसँग सिंहको निकट सम्बन्ध थियो । उनले जवाहरलाल नेहरू, इन्दिरा गान्धीदेखि राहुल गान्धीसम्मका व्यक्तिलाई नजिकबाट नियाल्ने मौका पाए । उनको लामो समय इन्दिरा गान्धीसँग निकट सम्बन्ध थियो । उनी इन्दिराका प्रशंसक पनि थिए । सिंहलाई इन्दिराले नै राज्यसभा सदस्यका रूपमा मनोनीत गरेकी थिइन् । उनी सन् १९८० देखि १९८६ सम्म भारतीय राज्यसभाका सदस्य थिए । जब सन् १९८४ मा प्रधानमन्त्री गान्धीले पञ्जाबको अमृतसरमा रहेको स्वर्ण मन्दिरमा आक्रमणको आदेश दिइन्, त्यसपछि सिंह उनीसँग रिसाए र आफूले सन् १९७४ मा पाएको भारतको तेस्रो ठूलो नागरिक पदक पद्मभूषण पनि सरकारलाई फिर्ता गरे । 

स्वर्ण मन्दिरमा जर्नेल सिंह भिन्द्रनवाले र उनको समूह लुकेर बसेको आशंकामा ‘अपरेसन ब्लुस्टार’ चलाइएको थियो । भिन्द्रनवालेको समूहले छुट्टै खालिस्तान देश माग गरेका थिए । उनीहरूले भारत र पाकिस्तान विभाजित भइसकेपछि हिन्दू र मुस्लिम समुदायका लागि अलग–अलग देश भए पनि पञ्जाबी सिखहरूको पहिचान संकटमा परेको भन्दै आन्दोलन गरेका थिए । तर, त्यो सशस्त्र आन्दोलन ‘अपरेसन ब्लुस्टार’मार्फत मत्थर पारिएको थियो ।

खुशवन्त सिंह खालिस्तानका पक्षधर त थिएनन् तर पनि सिख धर्मावलम्बीको संस्कृति र आस्थाको केन्द्र स्वर्ण मन्दिरमाथि आक्रमण हु्ँदा रुष्ट भएका थिए । सो अपरेसनमा करिब ४५० सिख र करिब २ सय सुरक्षाकर्मीहरू मारिएका थिए । देशमा भड्किँदो साम्प्रदायिक हिंसालाई मध्यनजर गर्दै इन्दिरा गान्धीले संकटकाल घोषणा गरेकी थिइन् । अमृतसरमा मन्दिर भत्काइएको ५ महिनापछि नै गान्धीको आफ्नै दुई सिख सुरक्षा गार्डद्वारा हत्या भएको थियो । त्यसपछि भारतमा हिन्दू र सिखबीच साम्प्रदायिक दंगा भड्किएको थियो । त्यतिबेला दिल्लीमा रहेका सिखहरूमाथि आक्रमण भएको थियो । खुशवन्त सिंहमाथि पनि भौतिक आक्रमणको धम्की आएकाले उनले स्वीडिस दूतावासमा शरण लिएका थिए । उनले त्यतिबेला आफू आफ्नै देशमा शरणार्थी भएको बताएका थिए । खुशवन्त सिंहको पाकिस्तान र मुस्लिमहरूप्रतिको सदाशयता हिन्दूवादी र अति राष्ट्रवादी समूहलाई मन परेको थिएन । रेगिनाल्ड मास्सेले ‘गार्जियन’मा लेखेअनुसार सिंहलाई ‘भारतीय माटोमा बसेका अन्तिम पाकिस्तानी’को बिल्ला भिराउँथे केही मानिसहरू ।

खुशवन्त सिंहको जन्मदिन पनि वर्षमा दुई पटक मनाइन्थ्यो । सिंह जन्मेका बेला उनका बुबा शोभा सिंह गाउँमा थिएनन् र उनकी आमाले जन्मेको दिन सम्झिन सकिनन् । पछि विद्यालय भर्ना गर्ने बेलामा उनका बुबाले सजिलोका लागि फेब्रुअरी २ लेखाए । तर, उनकी आमालाई भने सिंह अगस्ट १५ मा जन्मेको जस्तो लाग्थ्यो । त्यसैले उनको जन्मदिन वर्षमा दुई पटक मनाइए पनि उनी भने फेब्रुअरी २ नै रोज्थे । सिंहले आफ्ना निकटका करिब २० जनाबीच आफ्नो जन्मदिन मनाउँथे । त्यो सानो जमघटमा भारतीय जनता पार्टीका नेता लालकृष्ण आडवाणीसमेत हुन्थे । आडवाणी हरेक वर्ष जन्मदिनको शुभकामना दिन सिंहकहाँ पुग्थे । उनी सिंहका प्रशंसक थिए । तर, पछि उनीहरूबीचको सम्बन्धमा खटपट सुरु भयो । जब सन् १९९२ मा बाबरी मस्जिदमाथि बीजेपीका समर्थक हिन्दूवादी समूहद्वारा आक्रमण भयो, सिंह विक्षिप्त भए । उनी साम्प्रदायिकतामाथि आँच आउने खालका क्रियाकलापको कडा आलोचना गर्थे । त्यो साम्प्रदाथिक दंगा हुनुमा आडवाणीको हात रहेको धेरै मान्छन् र खुशवन्त पनि । त्यसबेला आडवाणी रथयात्रामा निस्केका थिए र विवादको जड त्यही नै थियो । सार्वजनिक स्थलमै सिंहले आडवाणीको कडा आलोचना गरेका थिए । आडवाणी सहभागी कार्यक्रममै उनले भनेका थिए, “मिस्टर आडवाणी ! मैले यस्तो सुनौलो मौका कहिल्यै पाउनेछैन । मैले तपाईंको मनोनयन पत्रमा हस्ताक्षर गरिदिन्थें, तपाईंका वास्तविक एजेन्डा मलाई थाहा हुन्थेन । तपाईंले समाजमा असहिष्णुताको बिजारोपण गर्नुभयो । तपाईं रुढीवादी हुनुहुन्छ ।”

यसो भनिरहँदा धेरैले आडवाणीको खिल्ली उडेको महसुस गरे तर उनी भने सिंहसँग रिसाएनन्् । छोरा राहुलका अनुसार खुशवन्तको मृत्यु भएपछि सबैभन्दा पहिले श्रद्धाञ्जली दिन पुगेका राजनीतिक व्यक्तित्व आडवाणी नै थिए ।

उनी हरेक विषयवस्तुलाई मिहिन ढंगले केलाउन सक्थे । उनको वर्णनात्मक लेखन शैलीले पाठकलाई लोभ्याउँथ्यो । उनी हदाली (सिंह जन्मेको ठाउँ, जुन अहिले पाकिस्तानमा पर्छ)बाट आफ्नो घर आउने पाहुनालाई हार्दिकताका साथ स्वागत गर्थे । उनी आगन्तुकहरूसँग हजुरआमाको नाम सोध्थे र उनीहरूलाई चिनेको भनिदिन्थे ।

एक शताब्दी बाँचेका सिंह चिया पसलेदेखि प्रधानमन्त्रीसम्मका व्यक्तित्वसँग निकट सम्बन्ध राख्न सक्ने क्षमताका थिए । उनी आमन्त्रित पाहुनालाई मात्र स्वागत गर्थे । उनको घरको ढोकामा लेखिएको हुन्थ्यो, “यदि तपाईंलाई आमन्त्रण गरिएको छैन भने घण्टी बजाउने कष्ट नगर्नु होला ।” 

तर, जो आमन्त्रित पाहुना हुन्थे, उनी बडो आदरसत्कार टक्र्याउँथे । त्यसो त उनलाई भेट्न जानेहरू ह्विस्की उपहार लिएर जाने गर्थे । सञ्चारमाध्यममा एकदमै पियक्कडका रूपमा प्रस्तुत गरिए पनि सिंहले पिउने कुरामा आफ्नै सीमा तोकेका थिए र त्यो सीमा कहिल्यै नाघेनन् ।

उनले सधैं आफ्ना लेख रचनाहरूमार्फत धर्मनिरपेक्ष भारतको वकालत गरे । सधैं राम्रोलाई कदर र नराम्रोको आलोचना गर्न उनी हिचकिचाएनन् । उनको पहिलो उपन्यास ‘ट्रेन टु पाकिस्तान’ले भारत–पाकिस्तान विभाजनपछिका हिंसात्मक घटनाहरूलाई सन्तुलित ढंगले प्रस्तुत गरेका छन् । उनले कसैको पक्ष लिएका छैनन् । दुवै पक्षबाट भएका आपराधिक क्रियाकलाप र ज्यादतीलाई उनले प्रस्तुत गरेका छन् । म्याजिस्ट्रेट हुकुम चन्द, सामाजिक कार्यकर्ता इकबाल सिंह र गाउँले गुन्डा जग्गत सिंहजस्ता पात्रहरूमार्फत भारत–पाकिस्तान सीमामा पर्ने सानो गाउँ मनो माज्राको हिन्दू, सिख र मुस्लिम समाजको चित्रण गरेका छन् । वर्षौंसम्म मिलेर बसेका यी समुदायबीच विभाजनपछि नै एकअर्काप्रति घृणाको भाव पैदा भएको थियो ।

उनले उपन्यासको सुरुतिरै लेखेका छन्, “सत्य यो हो कि दुवै पक्षले हत्या गरे । दुवैले निर्दोषमाथि गोली चलाए र पीडा दिए । दुवैले बलात्कार गरे । कलकत्तादेखि बिहारसम्म हिंसा फैलियो, जहाँ हिन्दूले मुस्लिमको नरसंहार गरे, मुस्लिमले हिन्दूको ।”

उनको यो भनाइले के पुष्टि गर्छ भने हिंसामा दुवै पक्षको संलग्नता थियो । उनले गोली तटस्थ हुने र यसले राम्रो÷नराम्रो छुट्याउन नसक्ने भएकाले लाखौं निर्दोष नागरिक मारिएको बताएका छन् ।

उनी स्तम्भकारका रूपमा पनि निकै चर्चित थिए । ‘हिन्दूस्तान टाइम्स’मा छापिने उनको स्तम्भ ‘विथ मालिस टुवाडर््स वन एन्ड अल’ भारतका धेरैजसो सञ्चारमाध्यममा सिन्डिकेट गरिएको थियो । उनले स्तम्भमार्फत शक्ति र सत्ताका आशक्त राजनीतिक व्यक्तित्व, हिन्दू अति राष्ट्रवादी समूह र हिंसा चाहने केही पाकिस्तानी मौलानाहरूको खरो आलोचना गर्थे । उनको स्तम्भको लोगो पनि स्तम्भजत्तिकै चर्चित थियो । पुस्तकहरूबीच मधुरो प्रकाशमा हातमा ह्विस्की लिएर मुडामा बसेका खुशवन्त स्तम्भको लोगो थियो ।

प्रायः खुशवन्तलाई सम्झनुपर्दा मानिसहरू तीन कुरा सम्झन्थे । सिंहको महिलाहरूसँगको सम्बन्ध, गान्धी परिवारसँगको सम्बन्ध र ह्विस्कीसँगको सम्बन्ध । तर, बाहिर आएजस्तो उनी थिएनन् । महिलाहरूलाई उनी सम्मान गर्थे । सिंहको बौद्धिकताबाट थुप्रै महिला प्रभावित भएका थिए । खुशवन्त पुरुषहरूले आफ्नो सुन्दरताले भन्दा पनि आफ्नो बौद्धिकताले महिलाहरूलाई प्रभाव पार्न सक्ने बताउँथे । उनी भन्ने गर्थे, “महिलाको मन जित्न पुरुषहरूले आफूलाई सुन्दर बनाइराख्नु पर्दैन ।”

सन् २०१४ मार्च २० का दिन ९९ वर्षको उमेरमा खुशवन्तको निधन भएको थियो । लामो समय बाँचेका उनी पछिल्लो समय आफ्नो बिग्रँदो स्वास्थ्य स्थितिबाट चिन्तित थिए । खुशवन्तको इच्छाअनुसार उनको अन्त्येष्टि पाकिस्तानको हदालीमा मुस्लिम परम्पराअनुसार गरिएको थियो ।

सधैं ढोँगी र आडम्बरी समाज, भ्रष्ट राजनीति र विभिन्न धर्मका नाममा विभाजित समाजविरुद्ध आवाज उठाएका सिंहका चर्चित कृतिमध्ये ‘दिल्ली : अ नोभल’, ‘द कम्पनी अफ वुमेन’, ‘आई श्याल नट हियर द नाइटिंगेल’, ‘सनसेट क्लब’ केही प्रतिनिधि कृति हुन् ।