काठमाडौं । पछिल्ला केही वर्षयता सबैभन्दा धेरै रुचाइएका गीत कसका भनेर सोध्ने हो भने सायद धेरैको जवाफ रहला– कालीप्रसाद बाँस्कोटा र राजनराज शिवाकोटीका । हो पनि । बाँस्कोटा र शिवाकोटीले लोक लयको आधारमा बसेर केही नयाँ प्रयोग गरेर गीत बनाए । दर्शक तथा स्रोताले तिनै गीत मन पराए । चाहे ती गीत चलचित्रमा प्रयोग भएका हुन् अथवा सिंगल ट्रयाकमार्फत् सार्वजनिक भएकै किन नहुन् ।
तर, ठेट लोक गीत भने अहिले हराउँदै जान थालेका छन् । पछिल्लो समय लोक गीत भनेर त गाइए तर ती अधिकांश गीत ठेट लोक गीत छैनन् । लोक लय र तालमा आधुनिकताको लेप लगाएर गाइए । भिडियो बनाइए र बजारमा ल्याइयो । परिणाम– समाज र स्थानीय जीवन बोल्ने ठेट लोक गीत ओझेलमा पर्दै हराउने अवस्थामा पुगे ।
नेपाली लोक गीतसंगीतको क्षेत्रमा निकै लामो समय काम गरेका श्रष्टा जयनन्द लामालाई लोक गीत संगीत हराउँदै गएको जस्तो लाग्न थालेको छ । “हामी पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म पुगेर लोक गीतका भाका र शब्द संकलन गरेर गाउँथ्यौं । पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म जाने हाम्रो चार जनाको टोलीमा अमर गुरुङ पनि हुनुहुन्थ्यो,” ‘कलकत्ते काईंयो’, ‘चुईंचुईं चुईंकिने जुत्ता’ लगायत गीतका सर्जक जयनन्द भन्छन्, “अहिले न राज्यले लोक गीतसंगीतको संरक्षण र संवद्र्धनमा ध्यान दिएको छ न व्यक्तिले नै ।”
देशको अस्तित्व र पहिचान झल्काउने लोक गीत नै नरहे नेपाल र नेपालीको पहिचान पनि हराउने उनको भनाइ छ । “बाइसे चौविसे राज्य हुँदा गरागरामा लोक भाका थियो । राणा शासन आएपछि भारतीय गीतसंगीतले प्रश्रय पायो,” उनी भन्छन्, “अहिले भारतीय गजल, गायन र सरगमलाई हामी आत्मसाथ गरेर हिँडिरहेका छौं । यसलाई नै हाम्रो भनेर हिँडिरहेका छौं । यही अवस्था रहिरहे अबको केही दशकमा हाम्रो लोक गीत नै रहने छैन ।”
पूर्वेली ठेट लोक गीतका गायक हुन््, तुलसी पराजुली । उनका ‘सालैज्यू’ होस् या त ‘आकासैको कालो बादल’ पूर्वेली जीवन बोल्ने गीत हुन् । उनी पछिल्लो समय लोक गीतसंगीत ओझेलमा परेको मात्रै होइन, हराउँदै गएको बताउँछन् । “पछिल्लो समय टिपिकल लोक गीत आएनन् । बजारी गीत मात्रै आए । युट्युबमा कसरी भाइरल बनाउने र भ्युअर्स बढाउने भन्नेतर्फमात्रै सबैको ध्यान गयो । लोकगीतको मर्म र भावनालाई समेटेर संवेदनशील रुपमा गाउने प्रवृत्ति कम भयो,” पराजुली भन्छन्, “निकै न्यून संख्यामा आएका पनि छन् तर त्यो पनि छायामा परेको छ । लोक गीतमा छेडखान त हुन्छ तर त्यसमा शालीनता हुन्छ । अहिले बजारमा बिक्छ भनेर नङ्ग्याएर बेच्ने प्रचलन आएको छ । जतिसुकै छिःछिः र दूरदूर गरे पनि संसारले त्यही सुन्दो र हेर्दोरहेछ । रक्सी र चुरोट खानु हुँदैन भनिन्छ तर संसारभर त्यही सबैभन्दा धेरै बिक्री हुँदोरहेछ ।”
नग्न भएर आएका गीत नै युट्युबमा भाइरल भएर आएकाले लोक गीतका शुद्धता र शालीनता छायामा परेको गायक पराजुली बताउँछन् । “रुपै मोहनी कुमार बस्नेतको पुरानो गीतको कपी हो । त्यस्तै अरु धेरै गीत कपी र नक्कल गरेर गाइएको छ,” अहिले रुचाइएका धेरै गीत पुरानै गीत कपी गरिएको भन्दै उनी भन्छन्, “गीत संगीतमा पनि सेन्सर बोर्ड आवश्यक पर्ने भयो । गीतमा राखिएको भल्गर शब्दले बाल मनोविज्ञानमा कस्तो असर पार्छ, यसबारे सोच्ने बेला आइसक्यो ।”
कमलीकान्त भेटवाल पूर्वेली लोक गीत संकलन र गायनमा अग्रणी नाम हो । झम्के गुलेली उनको लोकप्रिय गीत हो । पछिल्लो पुस्ता स्टेजमुखी र अल्छी भएकाले लोक गीत हराउँदै गएको उनको भनाइ छ । “अहिलेको पुस्ता गाउँ पुगेर स्थानीय भाका र शब्द संकलन गर्ने जाँगर पनि चलाइरहेको छ जस्तो लाग्दैन,” गायक कमलीकान्त भन्छन्, “अहिलेको पुस्तालाई लोक दोहोरी नै लोक गीत हो भन्ने परिसकेको छ । मनोरन्जन र आत्मरञ्जनभन्दा पनि कम्मर हल्लाउने गीत गाउने प्रचलन बढ्दै गएकाले ठेट लोक गीत आउन छोडे ।”
लोक गीतसंगीतमै पीएचडी गरिरहेका छन् कमलीकान्त । लोक भाका स्थानीयस्तरमा मात्रै रुचाइन्छ भन्ने मानसिकताले पनि व्यापारिक दृष्टिकोणले हेर्नेहरुले ठेट लोकगीतको संकलन तथा गाउनमा ध्यान नदिएको उनको बुझाइ छ ।
