थिएटरका एक प्रतिष्ठित व्यक्तिले एक पटक गिरीश कर्नाडलाई आफ्नो जन्मदिनमा निम्तो दिए । कर्नाडले एक हरफमा जवाफ पठाएः ‘जन्म र मृत्यु निजी कुरा हो । यसलाई आफ्नो निकटका व्यक्तिहरूका साथ नै मनाउनुपर्छ । असलमा यसले जन्म र मृत्युबीच हामी के गर्छौं भन्ने अर्थ राख्छ ।’

जतिबेला कर्नाड १६ वर्षका थिए, उनी प्रख्यात व्यक्तिहरूको स्केच बनाउँदै तिनलाई पठाउँथे । र, त्यो स्केचमा दस्तखत गरेर स्केच फिर्ता पठाइदिनका लागि अनुरोध गर्थे । युवा कर्नाडका साथमा अल्बर्ट आइन्स्टाइन, सर्वपल्ली राधाकृष्णन्लगायत अन्य व्यक्तिले दस्तखत गरेका स्केचहरूको भव्य सङ्कलन थियो ।

एकपटक उनले यस्तै एउटा स्केच आइरिस नाटककार सिन ओ’केसीलाई पठाए । केसीले उनलाई जवाफमा लेखे, “तिमी अरु मानिसको अटोग्राफका लागि किन यति दुःख गर्छाै ?” ती आइरिस नाटककारले कर्नाडलाई आफ्नो प्रतिभाको प्रयोग यस्तो कार्यमा गर, जसले तिमीसँग अटोग्राफ मागून् भनेर सुझाए ।

कर्नाडले जब ‘ययाति’ लेखे, त्यसबेला उनी केवल २२ वर्षका थिए । त्यसपछि उनले कैयन् नाटक लेखे, जसका आधारमा उनलाई भारतको मात्रै नभएर विश्वकै शीर्ष नाटककारका रुपमा मानिन्छ । 

कर्नाडका बारेमा मेरो प्रारम्भिक सम्झना करिब २५ वर्ष पुरानो छ । जतिखेर उनी बेङ्गालुरुको जेपी नगरस्थित आफ्नै घरमा बस्न आएका थिए । एकदिन कर्नाड हातमा लसुन र दहीबाट बनेको एक प्रकारको कढी ‘बेल्लुली थम्बुली’ को एउटा भाँडो (डिब्बा) बोकेर मेरो घरमा आएका थिए । उनले मेरी आमासँग भनेका थिए, “हामी खानेकुराको लेनदेन गर्न सक्दैनौं भने छिमेकी हुनुको मतलब नै के रहला र ?” मैले उनलाई दूरदर्शनको एक सफल कार्यक्रम ‘टर्निङ प्वाइन्ट’मा विज्ञानका विषयमा कुरा गरेको देखेको थिएँ । त्यसैले पनि उनले ‘थम्बुली’को भाँडो लिएर मेरो घरको ढोकामा देखिनु मेरा लागि आश्चर्यपूर्ण थियो । वास्तवमा कर्नाडलाई आफ्नो घर र छिमेकीसँग एकदम प्रेम थियो ।

पाँच वर्षपहिले, उनको घरअगाडि सडक खनिएको थियो । उक्त सडकको छेउमा रहेको रुख पनि काटिएको थियो । र, त्यहाँ विशाल अन्डरपास बनाइँदै थियो । यसको निर्माण अवधिमा त्यहाँको ट्राफिक अव्यवस्थित र सडकमा भीडभाड बढ्दै गयो । होहल्ला पनि उत्तिक्कै बढेर गयो ।

यसले उनका तीन नाटक ‘बायल्ड विन्स अन टोस्ट’, ‘वेडिङ अल्बम’ र ‘अ हिप अफ ब्रोकेन इमेजेज्’ का दृश्यहरूका लागि प्रेरणा पनि मिलेको थियो, जसमा त्यसका पात्रहरूले सहरको बदलिँदो ल्यान्डस्केपका विषयमा टिप्पणी गरेका थिए ।  

गएको वर्ष उनले जेपी नगरस्थित घर बेचे र मध्य बेङ्गालुरुको एक अपार्टमेन्टमा सरे । जब म उनीसँग भेट्न त्यहाँ गएँ, उनले मलाई भने “हेर, यहाँ सहरको बीचमा पनि शान्ति छ । सारा पागलपन अर्को ठाउँमा सरेको छ ।”

के तिमी मलाई असिस्ट गर्छौ ? 

मैले कम्युनिकेसन विषयमा आफ्नो मास्टर्स पूरा गरेँ । त्यसबेला मुम्बई जान चाहन्थेँ । तर मेरा पिताजीले मलाई एकपटक कर्नाडसँग भेट्न भन्नुभयो । कर्नाड समयको हेक्का राख्थे । उनले एकपटक लन्डनमा रहँदा आफ्नो घरमा आएकी एक अभिनेत्रीसँग भेट्न मानेनन् । किनभने उनी पूरा एक घण्टा ढिलो आइपुगेकी थिइन् ।

मैले पनि एकजना नाम चलेका अभिनेतालाई पाँच मिनेट अबेला भएका कारण कर्नाडले झाँको झार्दै गरेको देखेको थिएँ । त्यसैले त्यस भेटमा म तोकिएको समयभन्दा पाँच मिनेटअघि नै पुगेँ र उनको घरबाहिर पाँच मिनेट पर्खेर ठीक समयमा घर प्रवेश गरेँ ।

मैले सङ्कोच मान्दै उनलाई आफूलाई मुम्बई जाने इच्छा भएको बताउँँदै त्यहाँ मेरो साथी पनि भएको र काम दिलाउनमा उसले मद्दत गर्ने विषयमा बताएँ । मैले उनलाई एकदम शान्त र शालीन तरिकाबाट भनेँ, “म तपाईंकहाँ मेरा पिताजीले भन्नुभएकोले मात्रै भेट्न आएको हुँ । कुनै किसिमको सिफारिसका लागि होइन ।”

उनले मलाई यो भन्दै चकित तुल्याए, “तिमी मुम्बई किन जाँदैछौ ? म एउटा टीभी सिरिज गर्दैछु । तिमी मलाई असिस्ट (सहयोग) गर्छौ ?” यस प्रकार सिनेमा र टीभीको संसारमा मेरो यात्राको प्रारम्भ भयो । मैले उनका लागि दुई टेलिभिजन कार्यक्रममा काम गरेको थिएँ ।

जतिखेर उनले ‘कुर्वेपु’को क्लासिक ‘कानूरु हेग्गडिटी’लाई एकसाथ कन्नड भाषामा फिचर फिल्म र हिन्दीमा धारावाहिकका रुपमा पर्दामा उतार्ने फैसला गरेका थिए, म उनको एसोसिएट डाइरेक्टर बनेको थिएँ ।

यो फिल्मको सुटिङका बखत नै उनलाई ज्ञानपीठ पुरस्कारद्वारा सम्मानित गरिएको थियो । यसका लागि उनलाई दिल्ली जानु थियो । जबकि हामी कर्नाटकको मालेनाडु इलाकामा छायाङ्कन गर्दै थियौं । कलाकारहरूको पूरै टिम त्यहीँ थियो । हामी सुटिङ रोक्ने अवस्थामा थिएनौं । त्यसबेला कर्नाडले सुटिङको जिम्मेवारी मलाई छोडेर गएका थिए ।

‘मालगुडी डेज’को छायाङ्कन गर्ने अनुभवी छायाँकार एस. रामचन्द्रन यसमा क्यामरामेन थिए । म जम्मा २३ वर्षको थिएँ र मेरो दृष्टिकोणमा यो धेरै ठूलो जिम्मेवारी थियो । त्यसबेला सुटिङको सारा टिम (क्रु) एउटा विशाल घरमा दुई महिनासम्म बसेको थियो । त्यस घरको ल्यान्डलाइन फोनमा हरेक दोस्रो दिन कर्नाडले फोन गर्थे । 

जब उनी फर्किए, उनले ती दृश्यहरूको फुटेज हेरे । त्यसपछि उनले उक्त टीभी धारावाहिकको कमान्ड पूरापूर मलाई सम्हाल्न भने । उनी भने निर्माणाधीन फिल्मका लागि समय दिन थाले ।  

‘तपाइँ आफ्नो अन्तिम चुरोट मसित पिउनुहुनेछ’ 

कर्नाडसँग किस्सा–कहानीको खजाना थियो, जसलाई सिनेमा र थिएटरको ऐतिहासिक पल मान्न सकिन्छ । जब उनी ‘फिल्म एन्ड टेलिभिजन इन्स्टिच्युट’का निर्देशक थिए, त्यसबेला चयन समितिले अभिनयको कक्षाका लागि ओम पुरीको भर्ना लिन मानेन ।

यसको कथित कारण थियो– उनको अनुहारमा रहेको दाग र दुब्लो–पातलो काया । कर्नाडले पुरीलाई भर्ना गर्नका लागि आफ्नो विशेषाधिकारको प्रयोग गरे । त्यसपछि जे भयो इतिहास नै भयो भन्दा हुन्छ ।

कर्नाडले मलाई बताएका थिए, जब तिनले एउटा मराठी नाटकमा युवा शङ्कर नागलाई देखे, त्यसपछि उनी मञ्चको पछाडि पुगे र शङ्करलाई आफ्नो आउँदो फिल्ममा मुख्य भूमिका निर्वाह गर्नका लागि भने ।

शङ्करले पनि एक लेखक र निर्देशकका रुपमा आफूले कर्नाडलाई सम्मान गर्ने, तर आफू उनको निर्देशनमा अभिनय गर्न नचाहने बताए । बरु कर्नाडको असिस्टेन्ट डाइरेक्टर बन्न चाहने कुरा उनले व्यक्त गरे । 

कर्नाड जब बेङ्गालुरु फर्किए त्यसपछि उनले शङ्करका दाजु अनन्त नागलाई फोन गरे । केही दिनपछि अनन्त शङ्करलाई लिएर कर्नाडको घरमा आए र ‘ओँदानोदू कलादल्ली’ बाट फिल्मी संसारमा पाइला टेके ।

करिब ४० वर्षअघिको कुरा हो । कर्नाडले चुरोट नपिउने निर्णय गरे । र, जिन्दल नेचर क्योर इन्स्टिच्युटमा भर्ना भए । त्यसबेला शङ्कर कर्नाडसँग  भेट्न गए । कर्नाडले मलाई बताएका थिए, शङ्करले उनलाई केहीबेर बाहिर घुम्न भने र आफ्नो खल्तीबाट एउटा चुरोट निकाले ।

कर्नाडले उनलाई भनेछन्, “यो संस्थाको परिसरमा चुरोट पिउन मनाही छ ।” शङ्करले पनि भनेछन्, “तपाईं चुरोट पिउन छोड्दै हुनुहुन्छ भने म चाहन्छु कि, तपाईं आफ्नो अन्तिम चुरोट मसँग पिउनुस् ।”

कर्नाडले एकपटक मलाई यो पनि भनेका थिए, अमजद खानले कसरी उनलाई मासु काट्ने कला सविस्तार सिकाएका थिए । सत्यजित रे एम्बेसडरलाई मर्सिडिजभन्दा राम्रो गाडी मान्थे । यस्ता धेरै कथा उनले मलाई सुनाएका थिए ।

दुनियाँ रच्ने कला 

एकपटक बीबीसीले एउटा सिरिज निर्माण गर्दै थियो । जसको शीर्षक थियो ‘आर्ट द्याट सक्ड वर्ल्ड’ (कला जसले संसार हल्लाइदियो ) । तिनले कर्नाडसंँग महाभारतमाथि एक एपिसोड प्रस्तुत गर्नका लागि भने ।

कर्नाडले सिरिजका निर्माताहरूलाई भनेछन्, ‘‘संसारको कुनै पनि क्लासिक कृतिसँग महाभारतको तुलना गर्न सकिँदैन । यसका लागि उनीहरूले ‘आर्ट द्याट क्रिएटेड वल्र्ड’ (संसारको रचना गर्ने कला) शीर्षकबाट अलग्गै सिरिज गर्नुपर्छ ।’’ कर्नाडले तिनलाई यसको ठाउँमा भागवत गीतामाथि एक एपिसोड गर्नका लागि तयार पारे ।

‘ओडकलु बिम्बा’, कर्नाडको पहिलो आफैले लेखेको यस्तो नाटक थियो, जसलाई उनले आफैले निर्देशन गरेका थिए । यस नाटकमा एकमात्र अभिनेत्री थिइन्, जो मञ्चमा आफैसँग संवादरत् रहन्थिन् ।

त्यसो त मञ्चमा अभिनेत्री र उनको प्रिरेकर्डेड भिडियोका बीचको कुराकानीलाई विश्वसनीय बनाउन सबै सक्रिय थिए । त्यसबेला मैले केही सुझाव दिएको थिएँ, सायद तिनका लागि केही काम लाग्थ्यो होला । 

मैले सोका बेला त्यहीँ नै रहने प्रस्ताव गरेँ । यस्तो बेला प्राविधिक रुपमा कुनै समस्या नआओस् र काम बिनाकुनै समस्या उत्पन्न भएर सकियोस् । जब यस नाटकको पोस्टर आयो, त्यसबेला यस नाटकमा कर्नाडले निर्देशकका रुपमा आफ्नोसँगै मेरो नाम पनि राखेका थिए ।

जतिखेर अग्नीशेखर निर्माताका रुपमा आफ्नो पहिलो फिल्मका लागि निर्देशक खोज्दै थिए, त्यसबेला कर्नाडको नाम मैले उनलाई सुझाएको थिएँ । श्रीधरले कर्नाडलाई जब फिल्मको कथा सुनाए, त्यसबेला उनले भने, “यसका लागि ऊर्जावान् निर्देशकको आवश्यकता छ ।”

श्रीधरले अन्त्यमा यसको निर्देशनका लागि मलाई चयन गरे । मैले कर्नाडसंँग यस फिल्मको पटकथा लेखनमा श्रीधरसँग सह–लेखनका लागि अनुरोध गरेँ । उनले मेरो यो अनुरोध माने र फिल्ममा एउटा सशक्त भूमिका पनि निर्वाह गरे ।

जब हामीले यसको पहिलो ड्राफ्ट तयार गर्यौं र त्यसलाई पढ्यौं, कर्नाडले भने यसमा स्त्रीहरूका लागि केही पनि छैन । यो बेङ्गालुरुमा १९८६ मा भएको वास्तविक घटनामा आधारित एक अन्डरवल्र्ड प्रकृत्तिको फिल्म थियो । हामीले यसको पटकथालाई नाटकीय बनाउने कोसिस गरेका थियौं, तर कर्नाडभन्दा अगाडि कसैले पनि स्त्री दर्शकका बारेमा सोचेका थिएनन् ।
उनले केही संवादका विषयमा सुझाव दिए । जसले फिल्ममा एउटा सम्झनायोग्य दृश्यको सिर्जना गर्यो ।

‘बस् केही महिनाको कुरा हो’

जब कर्नाटकको सूचना विभाग र पछि साहित्य एकेडेमीले मलाई कर्नाडमाथि डक्युमेन्ट्री बनाउने कामको जिम्मा दियो, त्यतिखेर उनको बाल्यकाल बितेका कतिपय स्थानमा उनका साथ विस्तारपूर्वक सुटिङ गर्ने मौका पाएँ । जुन मेरा लागि ठूलोे कुरा थियो । 

जब म यसको सम्पादनमा बसेँ, मलाई महसुस भयो यसमा न्यारेसन कमेन्ट्रीको आवश्यकता कम छ । कर्नाडले आफै यति स्पष्ट भनेका थिए  कि मलाई न्यारेटरको खासै काम परेन । 

आफ्नो विचारलाई लिएर कर्नाड हमेसा मुखरित रहन्थे । सङ्कटकालको विरोधमा एफटीआईआई छोड्नेदेखि लिएर राजीव गान्धीद्वारा ल्याइएको मानहानि विधेयकको आलोचनासम्म, बाबरी मस्जिदको विध्वंश र त्यसपछि भएको साम्प्रदायिक हिंसाविरुद्ध कर्नाड हमेशा दृढ रहे ।

कर्नाडलाई मर्निङवाक मन पथ्र्यो । उनी जहाँ भए पनि बिहानबिहान घुम्थे नै । यसमा कहिले बिराम लाग्दैनथ्यो । उनको सामान्य बिहानी जेपी नगरको एउटा सानो जङ्गलको चारैतिरको घुमाइबाट सुरु हुन्थ्यो ।

उनी रोकिन्थे उनको घरको नजिक रहेको एसएलएन रिफ्रेसमेन्ट्स नामक क्याफेमा । जहाँ उनी आफूलाई मनपर्ने उद्दिना बडा खान्थे । बितेको तीन वर्षमा उनको बिमारका कारण जुन कुराको कमी महसुस गर्थे, त्यसमा उनको यो बिहानबिहानको यात्रा पनि थियो ।

केही महिनाअघि, हिन्दी प्रकाशन अमर उजालाद्वारा उनलाई साहित्यमा उत्कृष्ट योगदान गरेको भन्दै एक पुरस्कारका लागि मनोनित गरिएको थियो । यो पुरस्कार भूतपूर्व राष्ट्रपति प्रणव मुखर्जीद्वारा दिइने थियो ।

तर कर्नाड यात्रा गर्ने स्थितिमा थिएनन्, त्यसैले उनले आयोजकलाई एउटा भाषणको भिडियो पठाउने स्वीकृति मागे र त्यो भिडियो सुट गर्नका लागि मलाई बोलाए । उक्त भिडियोको सुटिङ पूरा गरेपछि उनले मलाई भने, “म धेरै बाँच्दिनँ । मसँग केही महिनामात्रै बाँकी छ । र, यही नै सत्य हो ।” यो कुरा उनले तथ्यका रुपमा गरेका थिए । उनी आफ्नो स्थितिबाट परिचित थिए र आफूलाई सम्झाएका पनि थिए ।

मैले परिस्थिति हल्का गर्नलाई भनेको थिएँ, “तपाईंको आकलन गलत भयो भने ?” उनले भने, “त्यसपछि मैले आफ्नो आत्मकथाको दोस्रो भाग लेख्नेछु ।”

उनले आफ्नो परिवार र साथीभाइसंँग भनिरहेका थिए कि उनको मृत्यु एउटा निजी घटना हुनेछ । वास्तवमा उनी हामीबीचबाट त्यति नै शान्तपूर्ण, गरिमापूर्ण एवम् इमानदारीका साथ बिदा भए, जसरी उनले आप्mनो सारा जीवन बाँचेका थिए ।

(चैतन्य केएम फिल्मकार र रङ्गकर्मी हुन् ।)
(‘द वायर’बाट)