काठमाडौं । कम्युनिस्टका गुरु कार्लमार्क्सले धर्मलाई अफिमसँग तुलना गरे । अरबाैं कम्युनिस्टमार्गीलाई सनातन धर्म र रूढ मान्यताबाट अलग रहन सिद्धान्ततः प्रेरित गरिरहे ।

तिनै मार्क्सका शिष्यले जिम्मेवार निकायमा रहेर रुढीग्रस्त मान्यताको पृष्ठपोषण गर्दा के परिणाम आउँछ ? पक्कै आलोचनाको बाढी आउँछ । टीका टिप्पणीको वर्षा हुन्छ ।

प्रधानमन्त्रीका मुख्य सल्लाहकार विष्णु रिमालले एकाबिहानै आलोचक र सरकारका कार्यशैलीप्रति असहमति प्रकट गरिरहेकाहरूलाई ‘छौँडा’को संज्ञा दिएपछि उनको व्यापक आलोचना भइरहेको छ ।
आइतबार बिहानै रिमालले काव्यिक शैलीमा झटारो हाने ।

“भनिन्छ, छौँडाहरू
आफैँ चलमलाउँदैनन्,
कसैले छोड्छन्, 
दुःख दिन्छन् !
यी छौँडाहरू 
आफैँ चलमलाएका हुन् की
कसैले छोडेका ?”

उनले ठ्याक्कै कसलाई भन्न खोजेका हुन्, ट्विटले भन्दैन । तर, ट्विटको लाक्षणिक अर्थभित्र पस्ने हो भने उनको अभिव्यक्ति सिधै सरकार विरोधीतिर सोझिन्छ । सरकारको कार्यशैलीप्रति असहमति जनाइरहेका जमात र आलोचक वृत्तलाई ठेगान लगाउन उनले अमर्यादित, अशिष्ट र ‘रूढ शब्द’को सहारा लिए । 

अन्ततः प्रत्युत्पादक साबित भयो ।

भनिरहनु परेन – आलोचना सुन्ने र सुन्नुपर्ने ठाउँमा भए पनि ओली नेतृत्वको कम्युनिस्ट सरकार आलोचकप्रति बढी नै असहिष्णु छ । 

सचिवालय तहबाट होस् या प्रधानमन्त्री स्वयम्ले नै आलोचनाप्रति रोष प्रकट गर्दै आएका छन् । आलोचना/असहमति/फरक मतलाई लोकतन्त्रको गहना नै मानिन्छ । तर, सरकारका वरिपरि रहेकाहरू पनि आलोचना सुन्नै चाहँदैनन् । हरतरहले आलोचनालाई निस्तेज तुल्याउन लागि परेका छन् ।

आलोचनाप्रति असहमति प्रकट गर्नु पनि अशोभनीय होइन । त्यो पनि लोकतान्त्रिक अभ्यासभित्रै पर्छ । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताबाट पर सरकारमा बसेका पनि त हुँदैनन् । तर, सरकार आफैँ आलोचकभन्दा ज्यादा पूर्वाग्रही बनेको प्रतीत हुन्छ ।

यही कारणले हुनसक्छ – आलोचकप्रति कटु शब्द प्रयोग गर्दा दुईदुईपटक मुख्य सल्लाहकारको भूमिका निर्वाह गरिसकेका रिमाल विवादमा परे ।

प्रधानमन्त्रीको अभिव्यक्तिमा लगाम लगाउन सचिवालय असमर्थ रह्यो भन्ने आरोप खेपिरहँदा स्वयम् सल्लाहकारहरूको अयोग्यता छरप्रस्ट भयो ।

के हो छौँडाको शाब्दिक अर्थ ?

‘छौँडा’ मर्यादित शब्दावली होइन । समाजको रूढग्रस्त चिन्तनको उपज हो । नेपाली शब्दकोशमा ‘छौँडा’का अनेकौँ अर्थ छन् । हाम्रोजस्तो जातीय, भाषिक, विविधतायुक्त समाजमा यसका अनेकौँ भेगीय, क्षेत्रीय र जातीय अर्थ होलान्, खोज्दैजाँदा । केहीले राम्रो अर्थ पनि देला । प्रयुक्त पनि होला ।

तर, ग्राम्य परिवेशमा ‘छौँडा’को घातक अर्थ हुन्छ । सभ्य र सुसंस्कृत समाजमा यस्तो शब्दावलीको प्रयोग कहीँकतै गरिँदैन र गर्न मिल्दैन पनि । अझ कम्युनिस्ट सिद्धान्तमा अडिँदै आएका र आस्था राख्नेले ‘छौँडा’को मान्यता बोकेर हिँड्नु आफैँमा विभ्रम र विरोधाभास हो ।

तर, प्रधानमन्त्रीका मुख्य सल्लाहकारले निर्माण गरेको छौँडाको भाष्यमा उनको कमजोर चेतनास्तर प्रतिविम्बित भएको छ । र, उनले इमान्दारीपूर्वक माफी माग्नुको विकल्प देखिँदैन ।

हाम्रो शब्दकोशमा छौँडाले दर्जन बढी अर्थ बोकेको छ । नेपाली शब्दकोश पल्टाउँदा छौँडाको निम्न अर्थ लाग्छन्–

छौँडा— (ना) १ बालकः शिशुः बच्चो । २. छोरो । ३. दासपुत्र । ४. लोकधारणाअनुसार बोक्सी विद्या सिकेकी आइमाईले मानिसलाई पीरपिराउ गर्नका निम्ति घरघर चियो गर्न पठाउने हेतुले तालिम गरिएको तथाकथित बिरालो । 

छौँडी— ना. १. आर्थिक स्तरले धान्न गाह्रो पर्ने गरी जन्मिएका प्रशस्त केटाकेटीः चिचीभुँडीः दुख दिने गज्याबगज्याब सन्तानः छोराछोरी । २. बोक्सीका तथाकथित छौँडा र छौँडीहरूको समूह । 
छौँडी— ना. १. केटीः ठिटी । २. छोरी । ३. बोक्सीद्वारा तालिम दिइएको तथाकथित पोथी बिरालो ।

छौँडो— (ना. हे.) छौँडा । 

छौँड्याहा— (वि) १. छौँडो पाल्नेः बिरालो पाल्नेस छौँडा प्रयोग गर्ने । २. बोक्सोः टुनेमुने । ३. आमाबाबु नभएको वा पिराहा ।

शब्दकोशभित्रको छौँडाले विविध अर्थ बोकेको भए पनि ग्रामीणवृत्तमा मुख्यतः ‘बोक्सी विद्या सिकेकी आइमाईले मानिसलाई पीरपिराउ गर्नका निम्ति घरघर चियो गर्न पठाउने हेतुले तालिम गरिएको तथाकथित बिरालो’लाई नै जनाउँछ ।

मुलुकको कार्यकारी प्रमुखलाई सल्लाह सुझाव दिने निकायमा बसेको व्यक्तिले संविधान, प्रचलित ऐनले बन्देजलगाएको मान्यताको वकालत गर्न मिल्छ कि मिल्दैन ? ट्विटले उब्जाएको गम्भीर प्रश्नचाहिँ यो हो ।

प्रधानमन्त्रीले पनि सावधानी अपनाएका छैनन् 

त्यसो त ‘छौँडा’ शब्दको प्रयोग गर्ने रिमाल एक्ला होइनन् । तत्कालीन एमाले अध्यक्ष केपी ओलीले २०७३ साउन १४ गते मदन भण्डारी फाउन्डेसनले आयोजना गरेको कार्यक्रममा पनि ‘भारतले रातदिन ‘छौँडा’ खेलाएर पिरोल्न थालेको’ बताएका थिए ।

त्यतिबेला प्रधानमन्त्रीको ‘राष्ट्रवादी छवि’ उचाइमा पुगेको थियो । ०७२ असोज– चैतसम्मको झन्डै आठ महिना लामो भारतीय नाकाबन्दीको सामना गरेकाले पनि ओलीको अभिव्यक्ति खासै विवादमा परेन । एक किसिमले भन्ने हो भने, भारतलाई सकुन्जेल गाली गर्दा बढी नै राष्ट्रवादी ठहरिने बेला पनि थियो त्यो ।

तर, रिमालले निर्माण गरेको छौँडाको भाष्यले सामाजिक सञ्जालमा प्रशस्त आलोचना जन्माएको छ । 

सल्लाहकारहरू बहकिए

पार्टी स्थायी कमिटी, केन्द्रीय कमिटी सदस्य, पार्टीको जिम्मेवारीमै रहेका ६ जना प्रधानमन्त्रीको सचिवालयमा छन् । 

त्यसमध्ये रिमाल र परराष्ट्र सल्लाहकार डा. राजन भट्टराई विषय विज्ञमात्र होइन, अनुभवी पनि हुन् । प्रेस सल्लाहकार डा. कुन्दन अर्याल सम्बन्धित विषयका ज्ञाता हुन् । तर, उनीहरूका अभिव्यक्ति पनि विवादको घेराभन्दा बाहिर छैनन् ।

केही दिनअघि प्रधानमन्त्रीका परराष्ट्र सल्लाहकार डा. भट्टराईले त्यस्तै विवादास्पद अभिव्यक्ति सामाजिक सञ्जाल (फेसबुक, ट्विटरमार्फत) दिए ।

सिंगो काठमाडौं उपत्यका सरकारले संघीय संसद्मा दर्ता गराएको गुठी विधेयकविरुद्ध थियो । केही दिनअघि पानीका फोहोरा हानेर लखेटिएका नेवार समुदाय हात–हातमा फूलका थुङ्गा बोकेर माइतीघरमा भेला हुन आएका थिए ।

तर, प्रधानमन्त्रीका परराष्ट्र सल्लाहकारले व्यवस्थामाथि नै खतरा देख्न थाले । गणतन्त्र र संविधान उल्ट्याइन लागेको भन्दै सचेत रहन पार्टी पंक्तिलाई अनुरोध गरे । मातहतका सरकारको ध्यानाकर्षण गराए ।

डा. भट्टराईले सामाजिक सञ्जालले लेखेका थिए– “बढ्दो जन अपेक्षा, सरकारको कमजोर डेलिभरी प्रणालीबाट उत्पन्न जनअसन्तुष्टिका माध्यमबाट सक्दा वर्तमान व्यवस्था र संविधान उल्टाउने नभए वर्तमान सरकारकाविरुद्ध प्रयोग गर्ने । यसका लागि कुन–कुन व्यक्ति र शक्तिहरूलाई एकठाउँमा ल्याएर मुलुकमा अस्थिरता र अन्योलता सिर्जना गर्न सकिन्छ त्यो गर्ने । यसका लागि भित्र र बाहिरका केही शक्तिहरू सक्रिय हुँदै गरेको अवस्था । अर्थात् इतिहास पुनरावृत्ति गर्ने दुस्प्रयास । समय मै सचेत भै जनमतको कदर गर्दै जन अपेक्षा पूरा गर्नतर्फ सबै केन्द्रित होऔँ ।”

तर, यसमा कोको शक्ति सक्रिय छन् । उनीहरूले आफ्नो ध्यान के–कस्ता गतिविधिमा केन्द्रित गरेका छन् भन्ने प्रश्नको उत्तर डा. भट्टराईको स्ट्यासले दिँदैन ।

देशको प्रमुख कार्यकारीको परराष्ट्र सल्लाहकारजस्तो पदमा बसेको व्यक्तिले आधारहीन तर्क गरेको भन्दै डा. भट्टराईको उतिबेलै आलोचना भएको थियो ।