— प्रमोद अमात्य

मेरा बाजे जागिरे थिए । जागिर थियो— शाही नेपाली सेनामा । भन्ने नै हो भने राणा सेनामा । चन्द्र शमशेर हुन् कि जुद्ध शमशेर— ठोरी शिकार जाँदा हाम्रा बाजे पनि सँगै गएका थिए रे ! शिकार खेल्न होइन, छाउनीमा बन्दोबस्त मिलाउन  । बाजे सेनाका सैनिक होइन, प्रशासनपट्टि थिए । बाजेको बिँडो थाम्दै बाले पनि जागिर नै रोजे जीविकाका लागि । अनि मैले पनि जागिरे परम्परा नै पछ्याएँ । त्यसैले म परें खानदानी यानेकि ‘सन अफ टिफिन क्यारिएर’ जागिरे ।

जागिरमा मेरा धेरै अनुभव छन् । नेपालमा मैले सरकारी, अर्धसरकारी, निजी र गैरसरकारी सबै क्षेत्रमा काम गरेको छु । सत्य ! धरोधर्म ! काम गर्दा तलब–भत्ताबाहेक केही खाएको छैन । मेरो ऊ बेलाको दैनिक १७ रूपैयाँ ज्यालाको कसम ! तर, सित्तै पाइने चिया, कफी भने एक कप पनि छोडेको छैन । युरोप र अमेरिकामा पनि सरकारी, गैरसरकारी, निजी क्षेत्रमा केही कामको अनुभव बटुलेको छु । व्यापार, उद्योग गर्न न पुँजी भयो न आँट, त्यसैले जागिरमा गिरियो । अहिले त जागिर पाउन पनि लगानी लगाउनु पर्छ अरे ! क्यास देऊ, जागिर लेऊ । जमाना जो बदलिएको छ ।

पहिलो जागिर—

ऊ बेला पुल्चोक क्याम्पसमा ओभरसियरको पढाइ सकिनासाथ जागिर पाइन्छ भन्ने थियो । परीक्षाको नतिजा पनि कुर्नु पर्थेन । हामी अल्लारे ठिटाहरू कसैलाई जागिर खान हतार थिएन । बाउले खान, बस्न र अलि–अलि पकेटखर्च दिइहाल्थे, बस मजा नै मजा । हामी अल्लारे भनेको हरि, दीपक, उमेश, विपीन र म । जाँच सकेपछि हामी अल्लारे तन्नेरीहरू लाग्यौं पोखरा घुम्न । यो ०३५ सालतिरको कुरा हो ।

काठमान्डू सुनधाराबाट बस चढेपछि दिनभर लगाएर बसले महेन्द्रपुल, पोखरा पु¥याउँथ्यो । मुग्लिनमा थकालीले बससम्म आएर, मान गरेर खान बोलाउँथे । शुद्ध, मगमग बासना आउने घिउ तात्तातो भातमा राखेर खाईवरि पुगियो पोखराको महेन्द्रपुल । पुलवारि केही एक तले र दुई तले ढुंगा, काठका घर थिए । पोखरा म बच्चा बेलामा पनि गएको थिएँ हवाइजहाज चढेर— ‘डेकोटा’ जहाजमा, छाद्दै । ऊ बेलाको हवाइजहाजले धेरै उफाथ्र्यो । एभ्रो जहाज चलेपछि भने अलि सुविधा हुन थाल्यो । त्यो बेला पृथ्वी राजमार्ग बनेको थिएन, त्यसैले जहाज चढ्नु पथ्र्यो ।

बस्ने व्यवस्था महेन्द्रपुल छेउको कुनै एक लजमा मिलायौं । खाना खान भने नजिकैको थकाली भोजनालयमा जान्थ्यौं । भोजनालयको काउन्टरमा एक थकाल्नी ठिटी बस्थिन् । उनले खाना थपथाप गर्दिन्थिन् । हामी खाना थपी–थपी खान्थ्यौं । उमेरले दिएको हो नि, हैन त ? हामी आफ्नै मातृभाषा नेवारीमा ती युवतीको बयान गथ्र्यौं, टीकाटिप्पणी गथ्यौं । एकदिन पैसा तिर्दै गर्दा ती युवतीले नेवारीमै जवाफ फर्काएपछि ठिटाहरू ‘सेन्टिफ्ल्याट’ भए ।

केही दिन पोखरा घुमेर फर्केपछि भने जागिर खोज्नतिर लागियो । हामी सबै एकै ठाउँमा जागिर खान चाहन्थ्यौं तर सम्भव होलाजस्तो भएन । मैले सडक विभागमा काम भेटें । काम थियो— जनसहभागितामा आधारित सडक आयोजनामा सबओभरसियर । त्यो पनि पोखरामा । तलब दिनको १० रूपैयाँ । १० रूपैयाँले खान, बस्न, सबथोक पु¥याउनु पथ्र्यो । त्यो जागिरले पोखराजस्तो अति महँगो शहरमा खानमात्रै पनि पुग्दैन होला भनी त्यो जागिर छाडियो, खाइएन ।

मेरा साथी हरिका बुबा कृषि विभागमा हुनुहुन्थ्यो । उहाँले कृषि औजार हो कि कृषि सामग्री संस्थानको लाजिम्पाट अफिसले ओभरसियर खोज्दै छ भन्ने थाहा पाउनुभएछ । म र हरिका लागि उतै जागिर मिलाउनु भएछ । जागिर त ठीकै थियो तर हामीलाई पाटनढोकाको बसबाट रानीपोखरी ओर्लिने अनि दौडिँदै फेरि महाराजगन्ज जाने मिनी बस÷टेम्पो समातेर जानुपर्ने झन्झट थियो । बाटो लामो र टाढा लाग्यो । अहिलेजस्तो मिनेट–मिनेटमा माइक्रोबस पाइँदैनथ्यो । त्यो जागिर पनि खाइएन ।

कसैले विद्युत् विभागले जागिर दिन्छ भन्ने खबर ल्याएपछि दीपक र मैले ‘फुलस्केप’ पानामा हातले निवेदन लेखेर रत्नपार्कस्थित बिजुली अड्डामा फ्याँकेर आयौं । कसले कता निवेदन दिए, कसले कता । अहिलेजस्तो कम्प्युटरमा एउटा निवेदन लेख्यो अनि त्यसैलाई मिलाएर ‘कपी पेस्ट’ गर्न सकिँदैनथ्यो । कम्प्युटर त आएकै थिएन । टाइपराइटर पनि सबैलाई उपलब्ध थिएन । त्यसैले हामी तीन प्रति कार्बन पेपर राखेर एकैचोटि चारवटा निवेदन तयार गथ्र्यौं र चार ठाउँमा बुझाउँथ्यौं ।

कार्बनवाला निवेदनको पछि पनि खासै लागिएन । पछि हरिले मौसम तथा जलवायु विज्ञान विभाग, उमेशले हवाई विभाग, विपीनले भवन विभाग अनि दीपक र मैले विद्युत् विभागमा जागिर भेट्टायौं । जागिरले घर खोज्दै आइपुग्यो, हामीलाई नियुक्ति दिन । रजिस्टर्ड पत्र घरमा आएपछि म दौडिँदै पुगें, टुँडीखेलछेउको बिजुली अड्डा ।

“हिजो आउनुभएको भए जागिर नपाउने तपाईंले,” फाँटवालाले सुनाए ।

“किन होला ?” मलाई अचम्म लाग्यो ।

“तपाईं आजै १८ वर्ष पुग्नुभयो । यो पदको जागिर खान १८ पुग्न जरुरी छ,” उनले भने ।

म त ट्वाँ ।

पद थियो राजपत्रअनंकित प्रथम प्राविधिक । यानेकि ओभरसियर । तलब दैनिक १७ (ज्यालादारी) रूपैयाँमात्र । त्यो बेला पाटनढोकाको बस १५–२० पैसामा चढ्न पाइन्थ्यो । त्यो पनि कतिपल्ट पैसा नतिरी चढेका छौं । अहिले सम्झिँदा गजब लाग्छ । जागिर खाएलगत्तै दशैं आयो । अरूले दशैं पेश्की पचाए, आफ्नो हातमा आधा तलब । तिहारपछि बल्ल अस्थायी ग¥यो विभागले । छट्टु विभागले दशैं पेश्की बचाएको रहेछ, दशैंअघि अस्थायी नगरेर । कोही–कोही केटाहरू पनि छट्टु थिए, एक ठाउँमा दशैं पेश्की लियो अनि लगत्तै अर्को अफिसमा जागिर खायो र दशैं पेश्की पचायो । हामी प¥यौं सोझा, बफादार कर्मचारी । त्यस्तो गरिएन ।

मलाई राम्ररी याद छ— पहिलो दशैं पेस्की लिएर म टेकुस्थित नेसनल ट्रेडिङ गएँ । टाइपराइटर किनूँ कि साइकल ? म अलमलमा परें । मन धेरै घुमेपछि अन्तिममा साइकल किन्ने निर्णय लिएँ । आफ्नै पैसाले किनेको साइकल चढ्दा जुन मजा आएको थियो, त्यो पछि मोटरबाइक किन्दा, पछि गाडी किन्दा र चढ्दा पनि आएन । अद्भूत आनन्द र खुशीको अनुभव थियो त्यो ।

रमाइलो र यादगार कुरा के भने यसपालि नेपाल जाँदा ऊ बेलाका तन्नेरी साथीहरू हरि, दीपक, उमेश र विपीन सबैसँग भेट भयो । ‘ऐ दोस्ती हम नहीँ तोडेंगे...!’ यस्तो भेटको मजै अर्को हुँदो रहेछ, यो उमेरमा ।

हाम्रो समयभन्दा पहिला त ओभरसियर र इन्जिनियरहरूलाई जागिर खान झनै सजिलो थियो । मेरा दाइ (पुष्प) सुनाउनुहुन्थ्यो— उहाँको पालामा लोकसेवा आयोगले अन्तर्वार्ता लिँदा पहिलो प्रश्न ‘तपाईं चिया खानुहुन्छ कि कफी ?’ भनेर सोध्थे रे ! सडक विभागले पाँच जना इन्जिनियर मागेकोमा तीन जनाको मात्र दर्खास्त पथ्र्यो रे ! तर, अहिलेको जमाना बेग्लै छ । जागिरको कहानी बेग्लै छ । 

अमेरिकाको सरकारी जागिर

म अमेरिका भास्सिनुअघि नेपालको एक अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थामा काम गर्थें । अँ, साँच्चै— म भास्सिएको हो कि धस्सिएको हो या भागेको हो अमेरिकातिर ? यो प्रश्नको उत्तर मैले नेपाल छाड्दा पनि पाएको थिइनँ, अहिले पनि पाएको छैन ।

अमेरिका आएपछि पनि त्यस्तै गैरसरकारी संस्थामा काम मिल्यो । त्यस्तो संस्थालाई यता गैरनाफामूलक संस्था भन्दा रहेछन् । यानेकि थोरै तलब आउने अफिस ।

एकदिन मेरा पुल्चोक क्याम्पस, आईआईटी रूड्की पढ्दादेखिका साथी गणेश पाण्डेसँग फोनमा कुरा गर्दै थिएँ । कुरैकुरामा ‘हाइवेमा अलि बढी गतिमा हाँक्यो भने मेरो गाडी थर्किन्छ, हल्लिन्छ’ भनेर सुनाउँदै थिएँ ।

“अलि ठूलो गाडी लेऊ न त,” उसले सहज उपाय सुझायो ।

“ठूलो गाडी किन्न पैसा पनि त चाहियो नि साथी !” म अलि खुलेरै बोलें, “पैसा छैन । तलब थोरै छ नि ।”

“तलब थोरै भए यता क्यालिफोर्निया आउँदा हुन्छ । हाम्रो जलस्रोत विभागले इन्जिनियर मागेको माग्यै गर्छ । मेरो तर्फबाट म सक्दो सहयोग गरूँला,” गणेशले सहज रूपमा भन्यो । ठूलो चित्त भएको मेरो मिल्ने साथी हो, गणेश ।

म बसेको भर्जिनिया राज्यबाट गणेश बसेको क्यालिफोर्निया जानु भनेको नेपालबाट हङकङ जानुजत्तिकै हो । अर्कै देश गएजस्तो । अमेरिका आई नै सकेपछि भर्जिनिया बस्नु र क्यलिफोर्निया बस्नुमा मलाई खासै फरक छैन । त्यसैले गणेशको सहयोग लिएर दरखास्त फर्म भरें, अनलाइन परीक्षा पनि दिएँ । मेरो पढाइ र अनुभवले हो कि गणेशको सिफारिसले हो या दुबै कारणले हो— विभागले अन्तर्वार्ताका लागि बोलायो । म टाढा भएकोले विभाग टेलिफोन अन्तर्वार्ता लिनसमेत तयार भयो ।

फोनमा गफ गरियो, झगडा गरियो, गाली दिइयो तर अन्तर्वार्ता कहिल्यै दिईएन । कसरी फोन अन्तर्वार्ता दिने होला ? यसबारे कसलाई सोध्ने होला ? अलि अलमलमा परें । मेरो पालो सर्वज्ञान सम्पन्न ‘गुगल बाजे’लाई सोधें । गुगल बाजेले यस कार्यका लागि सबैभन्दा पहिले ‘ह्यान्ड्स–फ्री’ फोन चाहिन्छ भन्ने सल्लाह दिएपछि एउटा जापानी फोन किनें । वार्ता विधि जान्न यूट्युब हेर भन्ने पनि सुझाए बाजेले । यूट्युब पनि हेरें ।

त्यसताका म हप्ताको दुई दिन ‘कोर’ नामक गैरनाफामूलक संस्थामा स्वयंसेवी भएर साँझ–साँझ काम गर्थें । संस्थाले गरिब र नयाँ आप्रवासीलाई रोजगारका लागि आवश्यक तालिम र नोकरी खोज्न सहयोग गथ्र्यो । सानो संस्था भएकोले त्यहाँका धेरै जनासँग चिनजान थियो । त्यहाँ एकजना महिला स्वयंसेविका थिइन् । तिनको काम अन्तर्वार्ता कसरी दिने सिकाउनु र सल्लाह दिनु थियो । उनीसँग सहयोग मागें । ठूलो सहयोग गरिन् । कयौं फोन अन्तर्वार्ताहरूको अभ्यास पनि ग¥यौं मिलेर । घरमा पनि अभ्यास गरें । साँच्चै भन्ने हो भने ज्यान, प्राण दिएरै लागेको थिएँ यसका लागि । त्यसैले होला— अभ्यासमात्र हैन, साँच्चैको अन्तर्वार्ता पनि राम्रो भयो ।

केही दिनपछि नतिजा आयो । नभन्दै म पास भएछु । विभागले औपचारिक पत्र र नियुक्तिसम्बन्धी अन्य फर्महरू पठायो । तलब पनि सोचेभन्दा बढी पाइने भयो । साथै भर्जिनियाबाट क्यालिफोर्निया सर्न लाग्ने केही खर्च पनि उपलब्ध गराउने भयो । बिस्तारै, काम गर्दै गरेको हाकिमलाई ‘म अन्त जाँदै छु’ भन्ने संकेत गरें ।

तर, एकदिन क्यालिफोर्नियाबाट गजबको चिठी आयो । मेरो भारत र जर्मनीको डिग्रीलाई मान्यता दिन नसकिने भएकोले मैले ‘फन्डामेन्टल्स अफ इन्जिनियरिङ’ परीक्षा वा विभागको ‘लोकसेवा’ परीक्षा पास गर्नुपर्ने शर्त राख्यो । विभागको प्रशासनले छिड्की हालेको रहेछ । ‘फन्डामेन्टल्स अफ इन्जिनियरिङ’का लागि केही समय कुरेर परीक्षा दिएँ । त्यसको नतिजा आउन थप समय लाग्ने भयो ।

केही दिनपछि प्रशासनले फेरि किचकिच गर्न थाल्यो । केही दिनभित्र यो नियुक्ति प्रक्रिया टुंगिएन भने पद नै रद्द हुने जानकारी दियो । यस दौरान विभागका हाकिम फेरिए । नयाँ हाकिमले मलाई तत्काल विभागीय परीक्षा दिन अनुरोध गरिन् । विभाग मेरो लागि विशेष परीक्षा लिन तयार भयो ।

अब यो जाँच विभाग र मेरो टाउकोमाथि झुन्डिएको तरवारजस्तै भयो । विभागले जागिर दिइसकेर फेरि फिर्ता लिएको खण्डमा (मैले चाहें भने) अदालतमा मुद्दा हाल्न सक्ने सम्भावना थियो । परीक्षामा फेल भएको खण्डमा म यता न उता हुन सक्ने अवस्था थियो । उता गणेशलाई नमज्जा हुन सक्ने तनाव त आफ्नै ठाउँमा थियो ।

यो लिखित परीक्षा अजीवको रहेछ । परीक्षामा सन्दर्भ पुस्तक, पुस्तिका, इन्जिनियरिङ कोड र क्याल्कुलेटरसमेत लैजान नपाइने । बिनाक्याल्कुलेटर कसरी इन्जिनियरिङ हिसाब गर्ने होला ? लामा–लामा सूत्रहरू कसरी घोक्ने होला ? फेरि अर्को तनाव आइलाग्यो । त्यतिमात्र हो र ! उत्तीर्ण अंक रहेछ— ७० प्रतिशत । अनि एकाइ प्रणाली मिटर, किलोग्राम होइन— फुट, पाउन्डमा गणना गर्नुपर्ने । बिताउने भयो । तर, हिम्मत भने हारिनँ, मेहनत गर्न छोडिनँ ।

दुई दिनअघि पुगें साक्रमेन्टो शहर, क्यालिफोर्निया राज्यको राजधानी । जाँचको दिन गणेशले अफिस पु¥याइदियो । मेरा भविष्यका हाकिम मलाई भेट्न अफिसमा कुरेर बसेकी रहिछन् । उनलाई आफ्नो कर्मचारी चिन्ने मन थियो होला । उनले मलाई सफलताको शुभकामना दिइन् ।

शनिबारको दिन सरकारी अफिस पूरा सुनसान थियो । जाँच लिने कर्मचारी र ममात्र थियौं कोठामा । मुटु ढुकढुक गरिरहेको थियो । कस्तो प्रश्न सोध्ने होला ? के हुने होला ? मनमा अनेकन् कुराहरू खेलिरहेका थिए । जाँच राम्रै भयो । जटिल हिसाब गर्न आवश्यक सहयोग, टीका प्रश्नसँगै दिइएको रहेछ, त्यसैले क्याल्कुलेटरको कमी महसुस भएन । निश्चित समयमा जाँच सकियो । मेरै सामु जाँचकीले उत्तरको स्टेनसिल राखेर जाँचिन् र अंक चढाइन् ।

“म पास भएँ हैन ?” मैले आत्मविश्वासका साथ सोधें ।

“हो, पास हुनुभयो,” उनले भनिन्, “तर यसको आधिकारिक नतिजा इमेलबाट सोमबारमात्र आउँछ ।”

म फुरुंग भएँ, दंग परें । खुशीले बुरुक्क उफ्रेर ‘पास भएँ, या...हुऽऽऽ’ भनेर चिच्याउन मन लागेको थियो । मन भुवाजस्तै हलुंगो भयो एकैचोटि । महाभारत युद्ध नै जितेजस्तो भयो । अफिसको ढोकामा हाकिम अझै मलाई पर्खेर बसेकी रहिछन् । उनलाई म पास भएको खबर सुनाएँ । उनले पनि लामो सास फेरिन् र दंग परिन् । उनको टाउको पनि हल्का भयो होला । म फेल भएको भए त्यो पद रद्द हुन्थ्यो । फेरि पदस्थापना गर, फेरि विज्ञापन गर, जाँच लेऊ, अन्तर्वार्ता लेऊ— कम्ता झ्याउ हुन्थेन । त्यसबाहेक फेरि प्रशासनसँग तालमेल गर्न अर्को झन्झट । प्राविधिक मान्छेलाई सबैभन्दा गाह्रो काम भनेकै प्रशासनसँग तालमेल गर्नु हो ।

गणेशले मलाई कुरिरहेको रहेछ । उसलाई पनि छिटोछिटो खुशीको खबर सुनाएँ । ऊ पनि दंग पर्‍यो । गणेशको सहयोग र सद्भावले मेरो जागिरमा नयाँ मोड आउन लागेको थियो । नेपालको मात्र होइन, अमेरिकाको पनि लोकसेवा पास गरियो जीवनमा । अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले ‘यु क्यान’ भन्थे, साँच्चै हो त रहेछ ! हैन त साथी ? मखुला पासा ?