– नरेश फुयाँल

बुवा ललितपुर पाटनका रैथाने भए पनि मन्टेश्वरी (राजभण्डारी) तनहुँ बन्दीपुरमा जन्मिइन् । मोफसलका आम नेपाली अवसरको खोजी गर्दै काठमाडौं फर्किन्छन् तर मन्टेश्वरीका बुवा कृष्ण बहादुर (केबी) उदय विद्यायमा पढाउन बन्दीपुर पुगे । बन्दीपुरमा पनि रहिरहन सकेनन् । काठमाडौं फर्किए । कक्षा ८ सम्म मन्टेश्वरीले काठमाडौंमै पढिन् । फेरि केबी पुगे इलाम । बुवाको दौराको फेर समाउँदै मन्टेश्वरी पनि इलाम पुगिन् । कक्षा ९ र १० त्यतै पढिन् ।

स्नातकोत्तर पढेका केबी उदार थिए । छोरीमाथि उनले आफ्नो सपनाको भारी कहिल्यै बोकाएनन् । ‘छोरी तिमी यो बन्नुपर्छ है’ भनेर कहिल्यै भनेनन् । तर, एउटा यस्तो कुरा भने, जुन आज पनि मन्टेश्वरीले भुल्न सकेका छैनन्, “१६ वर्ष पुगुन्जेलसम्म मैले जे–जे भन्छु त्यो तैंले मान्नुपर्छ । तर, १६ वर्ष पुगेको भोलिपल्ट तलाईं म पूरै फ्रिडम दिन्छु । त्यसपछि तँ मेरो साथीमात्रै हुन्छेस् । छोरी हुँदैनस् ।”

बुवाको आज्ञा शीरोधार्य भयो । १६ वर्षसम्म बुवाले भनेको मानिन् । १७ वर्ष पुगेको दिनदेखि आफ्नो निर्णय आफैं लिन स्वतन्त्र भइन् । तर, १६ वर्षको उमेरसम्म पनि भविष्य देखाएर केबीले छोरीलाई तर्साएनन् । शायद उनलाई लाग्थ्यो— पढाएर ‘हातखुट्टा लगाइदिने’ हो । बुझ्ने भएपछि आफ्नो जिन्दगीको निर्णय आफैं लिन योग्य हुन्छन् ।

केबीले ‘तिमी यो बन्नुपर्छ’ भनेनन् । हाँस्ने, खेल्ने र रमाउने उमेरमा सुदूर भविष्यको तनाव लिएर को बसोस् ? त्यसैले होला— मन्टेश्वरीले आईए पढ्दासम्म पनि भोलि के बन्ने भनेर सोचिनन् ।

“आजसम्म पनि म भोलि के होला भनेर सोच्दिनँ । जे पर्छ, त्यही गर्दै जाने हो । गरेको कामचाहिँ रमाएर गर्ने हो,” मन्टेश्वरी हाँस्दै भन्छिन् । 

० ० ०

पाटनको रैथाने नेवारी समाज । ०२० को दशक मध्यतिरको समय । मन्टेश्वरी नाम । कसरी राखियो ?

बुवा अध्यापन पेशामा थिए । जेठी छोरी जन्मिएकी । उनलाई रहर थियो— मजस्तै यो पनि पढाउने पेशामा लागोस् । त्यसैले केबीले छोरीको नाम राखिदिए– मन्टेश्वरी । उनले मुख खोलेर भने कहिल्यै भनेनन् । तर, त्यतातर्फ मन्टेश्वरीको लगाव नै भएन । नाममा के छ र !

समाजशास्त्रको पढाइ भर्खर शुरु भएको थियो । त्रिचन्द्र कलेजमा इतिहास विभाग प्रमुख बुवा केबी थिए । उनले मन्टेश्वरीलाई भन्थे, “सोसियोलोजी विषय भर्खर आएको छ, पढ् । रिजल्ट आएको भोलिपल्ट म तँलाई पढाउन कक्षामा उभ्याउँछु ।”

मन्टेश्वरी सम्झिन्छिन्, “मैले पढें तर पढाइनँ । टिचिङमा रमाउन त म रमाएँ तर कलेज पढाइनँ । जापानी भाषा पढाएँ ।”

त्यो रेडियो

विवाह गर्दा केबीलाई ससुरालीले दाइजोमा दिएको रेडियो थियो । केबी जहाँ गए पनि त्यो रेडियो सँगसँगै त्यहीँ पुग्थ्यो । मनोरञ्जनको साधन भन्नु नै त्यो बेला रेडियो थियो । त्यही सुन्थिन् मन्टेश्वरी । 

सुन्न त ‘अल इन्डिया रेडियो’ र ‘बीबीसी’ पनि सुनिन्थ्यो तर मन्टेश्वरी अक्सर रेडियो नेपालमात्रै सुन्थिन् । किशोरावस्थामा स्वाभाविक थियो— गीति फर्माइस कार्यक्रम पहिलो रोजाइमा पर्थे । उनको झुकाव बिस्तारै रेडियोतिर बढ्यो । रेडियोमा बोल्ने पाए हुन्थ्यो भन्ने लोभ जाग्यो ।

०४२ सालमा उनले राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकमा काम गरिन् । प्रशासनमा काम थियो । त्यसमा रमाउन सकिनन् । डेढ वर्षमा छोडेर प्राथमिक विद्यालयमा पढाउन थालिन् । त्यसमा पनि उनलाई रस बसेन । दुई वर्षमै छोडिन् ।

पढाउने छोडेपछि पुगिन् निजी कम्पनीमै । आयात/निर्यात गर्ने कम्पनी थियो । त्यसमा पनि मन्टेश्वरीको मन भुल्न सकेन र पुगिन् न्यु एरा । सर्वेक्षण गर्ने काम थियो । संखुवासभा काम गर्ने क्षेत्र थियो । जिल्लाका दुर्गम आठ गाउँमा जानु पर्ने थियो । महिना थियो साउन । रुकस्याक ब्यागमा बन्दोबस्तीका समाग्री बोकेर साउने झरीमा गाउँगाउँ हिँड्थिन् ।

“चिनी र चियपत्ती काठमाडौंबाटै बोकेर लगेका थियौं । त्यो पनि ब्याग राखेकै ठाउँमा चोरी भएको थियो,” अभावमा बाँचिरहेको गाउँ सम्झिँदै मन्टेश्वरी भन्छिन्, “बजार, होटल भन्ने हुँदैनथ्यो । जहाँ पुगिन्थ्यो, त्यहीँ बास मागेर बसिन्थ्यो । एकदिन प्रधानपञ्चको घरमा पुगेछौं । त्यो दिन हामीले खाना बनाइदिन भन्यौं । बनाएर दिए । आलुको तरकारी पकाएका थिए तर हामीलाई दिएनन् । कति चित्त दुःखेको थियो त्यो दिन । यद्यपि त्यतिबेलासम्म हामी नुनखुर्सानीसँग पनि भात खाने भइसकेका थियौं ।”

संखुवासभाको त्यही रिसर्चमा गएका बेला उनी पुगेकै गाउँमा खोलाले पुल बगायो । आधा घण्टा लाग्ने ठाउँमा पुल बगेपछि झन्डै एकदिन लाग्योे । पुल बगेपछि भोग्नु परेका हैरानी र त्यस आसपासका गाउँलेले दैनिक बेहोर्नु परिरहेको पीडापछि मन्टेश्वरीले महसुस गरिन्— गीति फर्माइसका कार्यक्रम होइन, रेडियोमा आवाजविहीनहरूका आवाज आउनुपर्छ । मनोरञ्जन होइन, सञ्चारले दुःख, पीडा र वेदनाका कथातुल्य वास्तविक घटना सुनाउनुपर्छ ।

त्यहीँ हुँदै मन्टेश्वरीले संकल्प गरिन्, “अब पत्रकारिता पढ्छु । पत्रकारिता गर्छु । र, लुकेका वा लुकाइएका आवाजविहीनका कथा सुनाउँछु ।”

०५१ मा नेपाल वातावरण पत्रकार समूह (नेफेज)ले ‘भ्वाइस ट्रेनिङ’ दिने भयो । प्रदीप उपाध्यायले स्वर परीक्षा लिएका थिए । उद्घोषण गरिरहेकी मन्टेश्वरीलाई ‘भ्वाइस ट्रेनिङ’मा प्रवेश पाउन कठिन भएन ।

१० दिनको ट्रेनिङमा रवीन शर्मालगायतले प्रशिक्षण दिएका थिए । रवीनलाई मन्टेश्वरीले सोधेकी थिइन्, “रेडियो नेपालमा प्रवेश गर्नका लागि के गर्नुपर्छ ?”

रवीनले भनेको मन्टेश्वरीलाई अहिले पनि सम्झना छ, “सहज छैन । ब्याक डोरबाट आउनुपर्छ ।”

‘ब्याक डोर’ खोजिनन् उनले । काम गर्दा पढाइ स्नातकमै रोकिएको थियो । त्यसैले स्नातकोत्तरमा भर्ना भइन् ।

संयोगले मन्टेश्वरीको भेट संगीता लामासँग भयो । उनले भनिन्, “कहाँ हराएको तपाईं ? नेफेजमा तपाईंको खोजी भइरहेको छ ।”

मन्टेश्वरीको खोजी भएको थियो कार्यक्रमका लागि । अवधारणा गोपाल गुरागाईंले तयार पारेका थिए । भौगोलिक विकटता र यातायातको सहज पहुँचको अभावका कारण पत्रिका सबैतिर पुग्दैनथ्यो । बिहानै पत्रपत्रिका ‘कम्पाइल’ गरेर प्रसारण गर्न सकियो भने गाउँ–गाउँ पुग्छ, नागरिकले घरै बसीबसी पत्रिकाका समाचार थाहा पाउँछन् भन्ने लागेपछि गोपालले उक्त अवधारणा अघि सारेका थिए ।

डमी रेकर्ड गरेर गोपाल र मन्टेश्वरीले रेडियो नेपालमा पठाइदिए । उनीहरू रेडियोले बोलाउला र सम्झौता गरेर कार्यक्रम शुरु गरौंला भनेर कुरी बसेका थिए । रेडियो नेपालले त्यही ढाँचामा प्रोमो तयार गरेर प्रसारण सुरु गरिसकेछ ।

गोपालले फेरि नयाँ कार्यक्रम तयार पारे । नाम जुराए, ‘खोजखबर ।’ जनताको ध्यान खिच्न राजनीतिक विषयलाई छाडेर दैनिक जनजीवनसँग जोडिएका विषय प्राथमिकतामा राख्ने निर्णय गरे ।

पहिलो दिन सबैभन्दा धेरै मान्छेको भीड कहाँ लाग्छ भन्ने विषयलाई खोजे । पशुपतिनाथ, सिंहदरबार र सर्वोच्च अदालत । यी तीनवटा विषय सबैसँग जोडिएकाले सबैको ध्यान खिच्नेमा ढुक्क थिए ।

कार्यक्रमको स्क्रिप्ट छोडेर गोपाल धनकुटा गए । मन्टेश्वरी, हेमलतालगायतले रेकर्ड तयार पारेर रेडियोमा लगे । साँझ बज्ने कार्यक्रम सेन्सरमा बसेका दामोदर अधिकारीले काटिदिए ।

“संसारमा नभएको यो कस्तो कार्यक्रम हो ? रेडियो म्यागेजिन भनेको के हो ? कहाँ पढेर आएका तिमीहरू ? रेडियो नेपालमा यस्तो बज्छ ?”

मन्टेश्वरी सम्झिन्छिन्, “रेकर्ड गर्दा नै मलाई फुलस्टप भएको ठाउँमा मात्रै रोकिनू, बाँकी सबै ठाउँमा नरोकी एउटै गतिमा पढ्नू भनिएको थियो । त्यो रेडियो नेपालको फम्र्याट थियो । तर, मैले मानिनँ । आफ्नै तरिकाले पढें । त्यसमै रेडियोले असन्तुष्टि जनाइरहेको थियो । पछि भएन भनियो ।”

दामोदरले प्रश्नैप्रश्न तेस्र्याएपछि मन्टेश्वरीले गोपाललाई फोन गरिन् । कार्यक्रम बीचमै छाडेर गोपाल काठमाडौं आए ।

उनले पहिलाकै स्क्रिप्ट रेकर्ड गराएर रेडियो नेपाल पुगे र कार्यकारी निर्देशक शैलेन्द्रराज शर्मालाई भने, “ल, सेन्सर गर्ने शब्द के–के हुन् भन्नुस् । बोल्न नहुने के–के हो भन्नुस् । सेन्सरमा बस्नेलाई भन्नुस् । होइन भने झलनाथ खनाल (तत्कालीन सञ्चारमन्त्री)कहाँ हिँड्नुस् ।”

शैलेन्द्र बोल्न सकेनन् । त्यसपछि कार्यक्रम ‘खोजखबर’ बज्न थाल्यो । पहिलो शृंखलाले नै स्रोताको मन जित्यो । नेपालमा पहिलो पटक रेडियो म्यागेजिन बज्न थाल्यो ।

सूर्यबहादुर थापा नेतृत्वको सरकारमा महन्थ ठाकुर सञ्चारमन्त्री भए । आएको एक महिनामै उनले ‘खोजखबर’ बन्द गरिदिए ।

कम्युनिकेसन कर्नर दर्ता

‘खोजखबर’ बन्द भएपछि ०५५ मा रेडियोमै केही गर्नुपर्छ भन्ने लागेर गोपाल, मन्टेश्वरी सहित पाँच जनाले ‘कम्युनिकेसन कर्नर’ दर्ता गरे । यसले तालिम दिने, रिसर्च गर्ने र कार्यक्रम निर्माण गर्ने काम शुरु गर्‍यो । मूलधारमा कसरी टिकिरहने र कसरी रचनात्मक काम गर्ने ? खोज्दै जाँदा ‘कायाकैरन’को अवधारण जन्मियो ।

त्यहीसमय रेडियो लुम्बिनी, मनकामना र मदनपोखरा एफएम खुले । उनीहरूलाई काठमाडौंको समाचार कसरी आफ्ना स्रोतामाझ पुर्‍याउने चुनौती थियो । उनीहरूले ‘हप्तामा एउटा कार्यक्रम गाडीमा हालेर पठाइदिन आग्रह गरे । ‘कम्युनिकेसन कर्नर’ले त्यसै गर्‍यो ।

तर, त्यसको खर्च कसले बेहोर्ने ? तीनवटै रेडियोले मासिक ११–११ हजार रुपैयाँ दिने भए । त्यो राम्रै पैसा थियो । हप्तामा तीन वटा ‘कायकैरन’ उत्पादन गरेर पठाउन शुरु भयो । तर, पाल्पा पठाएको कार्यक्रमको क्यासेट सुर्खेत पुग्थ्यो । हेटौंडा पठाएको क्यासेट सर्लाही पुग्थ्यो । त्यही समय कृष्णभीरमा पहिरो आयो । त्यसले क्यासेट बाटैमा रोकियो । कार्यक्रम अलपत्र पर्‍यो ।

इन्टरनेट भर्खर आएको थियो । ‘पानस साउथ एसिया’मा कुन्द दीक्षित आएका थिए । कुन्द एकदिन यो ‘खोजखबर’ कल्ले चलाउँदो रहेछ भन्दै कार्यालय पुगे । गोपालले वृतान्त सुनाए । कुन्दले अन्तर्वार्ता पनि राख्न सुझाए । प्रविधि थिएन ।

हाइब्रिड बनाउन कुन्दले ‘कम्युनिकेसन कर्नर’लाई ५ हजार रुपैयाँ दिए । यादव ठाकुरले टेलिफोन हाइब्रिड बनाइदिए । टेलिफोन हाइब्रिडले भौगोलिक चुनौती छिचोल्यो । जिल्लाको कुरा छिनमै अडियोमा उपलब्ध हुने भयो ।

पानसले ८ वटा रेडियोलाई कम्प्युटर दियो । ‘कम्युनिकेसन कर्नर’लाई मिक्सचरसहित केही माइक्रोफोन पनि दियो । त्यसपछि ‘कम्युनिकेसन कर्नर’लाई कृष्णभीरले पनि छेक्न सकेन ।

सञ्चार मन्त्रालयले काठमाडौंमा रेडियो फ्रिक्वेन्सी सकिन लागेको भन्दै बन्द गर्न लागेको थियो । गोपालले हतार–हतार ९० मेगाहर्ज लिए । नाम राखे ‘उज्यालो ९० नेटवर्क ।’ त्यसमै थिइन् मन्टेश्वरी पनि ।

मानसिक तनाव

‘हाकाहाकी’ होस् या कम्युनिकेसनका अन्य कार्यक्रम— काठमाडौंभन्दा पनि बाहिर लक्षित थिए । त्यसैले उनका स्रोता काठमाडौं होइन, काठमाडौंबाहिर धेरै छन् । अहिले पनि काठमाडौंबाहिर उनको स्वर सुनेर चिन्ने धेरै छन् । तर, काठमाडौंमा निकै कम । मन्टेश्वरी भन्छिन्, “मेरो घरमै पनि उज्यालो नाइन्टी नेटवर्क मेरो घरमा उज्यालो सुन्ने म मात्र  हुन्छु ।”

मन्टेश्वरीले तयार पारेको रेडियो सामग्री हार्डकोर पत्रकारिताभन्दा पनि शिक्षा, चेतना र वकालत धेरै थियो । त्यसैले कसैको धम्की र पेशा नै धुमिल बनाउने प्रलोभन उनलाई त्यति धेरै आएन ।

तर, जब सरकार—माओवादी द्वन्द्व शुरु भयो, त्यसपछि भने केही धम्कीका स्वर उनले पनि सुन्नु पर्‍यो । कम्युनिकेसन कर्नरबाट प्रत्येक तीन घण्टाको अन्तरमा समाचार शुरु भएको थियो । ‘नेपाल दर्पण’ पनि प्रसारण आरम्भ भयो । जिल्लाका रेडियोले त्यही समाचार हुक गरेर प्रसारण गर्थे । प्रायः देशभर कम्युनिकेसन नेटवर्कको समाचार सुनिन्थ्यो । फलतः प्रभाव पर्ने नै भयो ।

तत्कालीन माओवादी प्रचारबाजी चाहन्थे । त्यो प्रसारण होस् भन्ने उनीहरूको चाहना हुन्थ्यो । फ्याक्स पठाउँथे । त्यसकै आधारमा समाचार बनाउनु पथ्र्यो ।

समाचार पढ्ने अरू भएन भने मन्टेश्वरी आफैं पढ्थिन् । एकदिन त्यस्तै भयो । माओवादीले दुइटा फ्याक्स पठाए । उनी दुइटै फ्याक्स बोकेर दिउँसो ३ बजेको समाचार पढ्न स्टुडियो पसिन् । एउटा फ्याक्स उनले फ्याँकिदिइन् । कारण— बलात्कारसम्बन्धी समाचार थियो । अक्सर उनी बलात्कारका समाचार पढ्दिनथिइन् ।

स्टुडियोबाट बाहिर निस्किनेबित्तिकै फोन आयो । समाचारको विषयलाई लिएर आएको फोन भन्ने उनलाई थाहा भयो । सुरेश आचार्य सम्पादक थिए । मन्टेश्वरीले भनिन्, “फोन म उठाउँछु ।”

जवाफ उनी आफैंले दिइन् । उताबाट प्रश्न गरेका थिए, “समाचार किन काटेको ?”

मन्टेश्वरीले भनिन्, “बलात्कारसम्बन्धी समाचार हामी दिँदैनौं ।”

फोन गर्नेले भने, “तपाईं हाम्रै साथी हो । तपाईंलाई म चिन्छु । म पनि तपाईंको साथी नै हो । समाचार नकाट्नुभएको भए राम्रो हुन्थ्यो ।”

‘नेपाल दर्पण’ साँझ ८ बजे शुरु हुन्थ्यो । ७ देखि साढे ७ बजेपछि भिस्याटबाट फोन आउँथ्यो । फोन माओवादीको प्रोपोगन्डाका लागि नै हुन्थ्यो । त्यसैले उनी समाचार शाखामा त्यो फोन पठाउँदिन थिइन् । आफैं अल्मल्याएर राख्थिन् ।

“दिनको एक घण्टासम्म फोनमा कुरा हुन्थ्यो । त्यसरी फोन गर्नेमा अहिले हामीले चिन्ने जनार्दन शर्मा प्रभाकर पनि एकजना हो,” मन्टेश्वरी भन्छिन्, “तर, उहाँले धम्कीको भाषा प्रयोग गर्नुहुन्नथ्यो । मीठो स्वरमा बोलेर प्रभाव पार्न खोज्नुहुन्थ्यो । आफ्नो विचार सही भएको स्थापित गर्न खोज्नुहुन्थ्यो । म आफूहरू राज्यको संविधान, कानुन तथा नीति–नियमभित्र रहेर काम गर्नुपर्ने बताउँथें ।”

राति ९ बजे घर फर्किंदा त उनलाई अफिसका साथीहरूले घर छोड्दिन्थे, डर हुँदैनथ्यो । तर, बिहान ६ बजेको समाचारका लागि ५ बजे अँध्यारोमै उठेर हिँड्नु पथ्र्यो । पुल्चोकबाट कुपन्डोल गाडी चढेरभन्दा हिँडेरै चाँडो हुन्थ्यो । तर, अँध्यारो समय । अघिल्लो साँझ ‘हाम्रो पनि समाचार दिनुस् न’ भन्दा कानुनका कुरा गरेर पन्छिएको सम्झिएपछि उनलाई डर लाग्थ्यो ।

हरेक दिन सरकारी सुरक्षाकर्मी र माओवादी लडाकुबीचको भिडन्त । बम विष्फोट । कयौंको मृत्यु । गोली हानेर र घाँटी रेटेर हत्या जस्ता समाचार जब मन्टेश्वरीको दिमागमा तँछाडमँछाड गर्दै आउँथे, त्यहीबेला कानुनका कुरा तिनै माओवादीसँग गरेको सम्झिन्थिन् । डरले सीमा नाघ्थ्यो । कसरी हिँड्ने भनेर मानसिक तनाव हुन्थ्यो । त्यसबाट छुटकारा पाउन उनी १० मिनेट सवासनमा बस्थिन् । र, स्टुडियो पस्नुअघि समाचारै नहेरी अरूले चिन्ह लगाइदिएको समाचार पढ्थिन् ।

“पुल्चोकबाट कम्युनिकेसनको कार्यालय कुपन्डोल जाँदा म कहिल्यै पनि एउटै बाटो हिँडिनँ । हरेक दिन बाटो फेरीफेरी हिँड्थें,” सरकार–माओवादी द्वन्द्वले सिर्जना गरेको मानसिक त्रासका बीच काम गरेको अनुभव सुनाउँछिन् उनी ।

दशैंमा अधिकांश कर्मचारी घर जान्थे । समाचार पढ्ने जिम्मा मन्टेश्वरीकै काँधमा । चाडपर्वमा पनि घरमा नबसेको भनेर बुवा–आमा रिसाउँथे ।

“समाचार पढ्न जान भनेर साढे ४ बजे नै उठें । तयार भएर हिँडें । गेटमा पुग्दा लक गरिएको थियो । चाँबी थिएन । जान नपाओस् भनेर बुवाले चाँबी लुकाउनुभएको थियो,” मन्टेश्वरी सुनाउँछिन्, “काकाको घरसँग हाम्रो घर जोडिएको छ । कौसीबाट काकाको घरमा हाम हालें र निस्किएँ अनि गएर समाचार पढें । नेवार समुदायका प्रायः पर्वै पर्व हुन्छन् । तर, सधैं मैले समय दिन भ्याउँदिनँ । घरबाट सधैं कराउनु हुन्छ । बुवा यो छोरी क्रिश्चियन भई भन्नुहुन्थ्यो ।”

रेडियोमा उनको जिम्मेवारी समाचारसँगै व्यवस्थापनमा थियो । कम्युनिकेसन कर्नरकी सेयरहोल्डर पनि हुन् । स्टेसन म्यानेजर हुन् । मन्टेश्वरी ‘उज्यालो नाइन्टी नेटवर्क’की मात्रै नभएर नेपालकै रेडियो इतिहासमा पहिलो स्टेसन म्यानेजर भइन् ।

० ० ०
मन्टेश्वरी ०५४ असोजमा धनकुटाको सिधुवा सहकारीमा रिपोर्टिंगको लागि गइन् ।  सहकारीले त्यतिबेला भारतको सिलगढीमा तरकारी निर्यात गथ्र्यो । रिपोर्टिंगको काम सकियो । फर्कने बेला पत्रकार तनुजाले झमक घिमिरेलाई भेट्न जाउँ भनिन् । “झमकलाई भेटेपछि उनीसँगको अन्तर्वार्ता रेडियोमा बजाउन रहर लाग्यो । तर, उनी बोल्न सक्दिन निथइन् । मैले झमकलाई लेखेर प्रश्न सोधेँ,” अडियो माध्यममा बोल्न नसक्ने व्यक्तिसँगको कुराकानी प्रशारणको अनुभन सुनाउँछिन् मन्टेश्वरी, “उनले लेखेको जवाफ तनुजाको आवाजमा रेकर्ड गरेँ । र, रिपोर्टमा झमकको जवाफ बजाउने बेला उनको हाँसोवाट शुरु गरेँ । २०५४ साल कात्तिक २२ गतेको ‘खोजखबर’मा प्रशारण गरिन् ।” 

अहिलेको पत्रकारिता

पहिला पत्रकारितामा प्रवेश गर्न त्यति सहज थिएन, जति अहिले छ । छापा पत्रकारिता गर्न त आफैं पत्रिका दर्ता गरेर आफैं सम्पादक भए पनि हुन्थ्यो तर रेडियो पत्रकारिता गर्न निकै कठिन थियो । प्रसारण संस्था रेडियोमा रेडियो नेपालमात्रै थियो । त्यसैले रेडियो कार्यक्रममा बोल्नमात्रै पनि ठूलै संघर्ष गर्नुपथ्र्यो । मन्टेश्वरीले करिब एक वर्ष आन्तरिक रूपमा कार्यक्रम बनाएर भयो कि भएन भनेर सुन्थिन् ।

फम्र्याटभित्र बसेर कार्यक्रम चलाउनु पथ्र्यो । प्रसारण पत्रकारिताका ‘रुल्स एन्ड रेगुलेसन’ पछ्याउनु पथ्र्यो । तर, अहिले अवस्था परिवर्तन भयो । एफएम रेडियोहरू बग्रेल्ती खुले । १२ कक्षा पढ्नेबित्तिकै एफएममा बोल्न पाए मेरो आवाजका फ्यान हुन्छन् भन्ने लोभ लाग्छ । बोल्न थाल्छन् ।

“म के बोल्छु र त्यसको प्रभाव समाजमा के पर्छ भन्ने बोल्नेलाई नै थाहा छैन,” मन्टेश्वरी भन्छिन्, “तर, हामी रेडियो नेपालमा बोल्दा प्रत्येक मिनेटको पैसा तिर्नुपथ्यो । त्यसैले शब्द छनोट शुरुमै गरिन्थ्यो । जति थोरै शब्दमा धेरै कुरा भन्न सक्यो, त्यति राम्रो हुन्थ्यो तर अहिले एक घण्टा बिताउनेमा मात्रै ध्यान छ ।”

आफूले शुरु गरेको रेडियो पत्रकारिता अहिले तुलना गर्दा आकाश–पातालको फरक देख्छिन् मन्टेश्वरी । पहिलेको आफ्नै स्तर कायम राख्न पनि अहिले कठिन भइरहेको अनुभव उनको छ ।

मन्टेश्वरीका बुवालाई ससुरालीबाट रेडियो आउँदा गाउँका सीमित घरमा मात्रै रेडियो हुन्थ्यो । चारैतिर बसेर एउटै रेडियो सुन्ने चलन थियो । समयसँगै प्रविधि सहज र सुलभ हुँदै गयो । अहिले व्यक्तिका कानकानमा रेडियो छ ।

कानमै पुगेको रेडियोले भन्दा पनि तत्काल सूचना दिने सञ्चारमाध्यमको जन्म भइसक्यो, डिजिटल पत्रिका अनलाइन । अनलाइनभन्दा पनि पहिला समाजिक सञ्चालमा सूचना भेटिन थाले ।

“रेडियो कि गरिबका लागि रहेछ कि धनीका लागि । गरिबसँग इन्टरनेटको पहुँच छैन । स्मार्टफोन छैन । भए पनि हेर्न जान्दैनन् । र, धनी, जो गाडीमा रेडियो सुन्छ,” मन्टेश्वरीले अन्तिममा सुनिइन्, “विश्वमै रहेको चलन हो— बिहान रेडियो सुन्ने र बेलुका टेलिभिजन हेर्ने । त्यसैले टेलिभिजन आएपछि रेडियो युग सकिन्छ भन्थे तर होइन । बिहान त मान्छेले रेडियो नै सुन्दो रहेछ ।”

तस्बिरः सरिता खड्का