एरेथा फिरी

दक्षिण अफ्रिकाको रोड्स युनिभर्सिटीमा स्नातक तहमा पढ्दै गर्दा मैले टोनी मरिसनको सामना गरेकी हुँ । त्यहाँ उनको पुलित्जर पुरस्कार प्राप्त पुस्तक बिलभेड (१९८७), अमेरिकी साहित्यको पाठ्यपुस्तकका रुपमा पढ्नुपथ्र्यो । 

यो पुस्तकले मलाई एकेडेमिक रुपमा अफ्रिकी–अमेरिकी दासतालाई बेग्लै ढङ्गमा बुझ्न मद्दत ग¥यो । बिलभेडको सेटिङ १९औं शताब्दीको रहेको छ । यो एउटा भगुवा दासको कथा हो, जसमा आफ्नो बच्चालाई दासतामा फर्किएको हेर्न नसकेर हत्या गरिएको छ । मरिसन आफ्नो कल्पनाशीलताको भरपूर उपयोगका साथ उपन्यासलाई गहिरो पार्दै काला जातिको मानवीकरण गर्छिन् ।

समाजशास्त्रीय आँखामा यो उपन्यास कसरी पढाइएला, तर बौद्धिक तथा कलात्मक रुपमा यसको उच्च महत्व छ । मिसिगन युनिभर्सिटीमा १९८८ मा उनले गरेको उदारवादी सम्बोधन भाषणमा अमेरिकामा रहेका सीमान्तकृत अफ्रिकी उपस्थितिको पक्षपोषण गर्दै भनेकी थिइन्:

हामी सदैव स्वयम् आफ्नोबारे कल्पना गरिरहन्छौं... हाम्रो आफ्नो कथाको विषय, साक्षी तथा आफ्नो अनुभवमा हिस्सा लिन्छौं... हामी वास्तवमा, ‘अन्य’ होइनौं । हामी विकल्प हौं । 

अश्वेत साहित्यको वैचारिक, कलात्मक तथा विद्वत्तापूर्ण स्थानको छेउछाउमा रहेर उनको काल्पनिक लेखन र आलोचनात्मक चेतले प्रदान गरेको प्रेरणाको माध्यमबाट ‘ब्ल्याक लिटरेचर’मा निहीत कल्पनाशीलता र वास्तविक अवस्था थाहा पाउन मलाई मद्दत गरेको छ । एउटा अश्वेत अफ्रिकी महिला, मुख्य रुपमा गोरा र पुरुष अनि ‘युरोसेन्ट्रिक’ साहित्य र बौद्धिक स्थापना बुझ्न मद्दत गरेको छ । 

आज म त्यही युनिभर्सिटीमा पढाउँछु, जहाँ मैले बिलभेड पहिलो पटक पढेकी थिएँ । र, अति प्रतिभाशाली, बौद्धिक रुपमा कसैले जित्न नसक्ने अफ्रिकी–अमेरिकी महिला उपन्यासकारबारे जान्ने अवसर पाएकी थिएँ । उनको कामको प्रतिध्वनि अहिले पनि हुने गर्छ, मेरा निम्तिमात्र होइन– प्रत्येक वर्ष मैले हिँडेको बाटोलाई पार गर्ने नयाँ पिँढीका लागि पनि । 

एउटा जटिल स्थान

केही अर्थमा, अघिपछि भन्दा बढी नै अहिले पनि मरिसन दक्षिण अफ्रिकी विश्वविद्यालयहरुमा प्रासङ्गिक छिन् । जाति एउटा यस्तो विषय हो, जो देशको दैनन्दिन कुराकानीमा समेटिनुका साथै प्रवद्र्धितसमेत हुन्छ । एटलान्टिकभन्दा पर जातीय, नश्लीय उपनिवेशवाद तथा रङ्गभेदको स्थायी राजनीतिक तथा आर्थिक विरासतलाई अस्वीकार गर्ने मरिसनको दृढसङ्कल्प रहेको देखिन्छ ।  

यसको सामना गर्न, देशको सामाजिक सुधारका लागि मरिसनको सोचमा जोड दिनुपर्छ । एउटा त्यस्तै अध्ययनले कसरी उनको कल्पना सङ्कुचित सामाजिक व्याख्या र अभ्यासविरुद्ध छ भन्ने बुझाएको छ । यसले शुद्ध रुपमा नश्लीय चिन्तनसहित लागू गरिएको परिवर्तनभन्दा बढी माग गर्छ । यो कुराकानी तथा जातीयताको पूरै वास्तुकला र कामकाजको पुनःकल्पनामाथि जोड दिन्छ । 

यसबाट अफ्रिकी–अमेरिकी तथा विश्व साहित्यमा मरिसनको स्थान कति महत्वपूर्ण छ भन्ने थाहा हुन्छ । यसबाट विभिन्नखाले विभाजनका बखत मेरा कतिपय छात्रहरुले सोध्ने ‘यस्तो किन हुन्छ ?’ भन्ने प्रश्न पनि स्पष्ट हुन्छ । प्रत्येक वर्ष म विभिन्न नश्लीय, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक तथा लैङ्गिक पृष्ठभूमिका छात्रहरुलाई भेट्छु जो मरिसनको उपन्यासबारे अध्ययन गरिरहेका छन् । प्रायः यसले रुचिकर तथा जोडदार चर्चा उत्पन्न गरिदिन्छ । साथै, तातो बहस जसले उनको अनुभव तथा बुद्धिको जटिलता र प्रयोजनसमेतलाई बुझाउँछ ।

उनको पहिलो उपन्यास ‘दि ब्लुएस्ट आई’ (१९७०) लाई लिन सकिन्छ । यो नश्लीय आत्मघृणा, अनाचार तथा पारिवारिक हिंसाको एउटा दृश्य देखाउन सक्षम छ । यसमा श्वेत हैकमवादको हानिकारक प्रभावको आलोचना गरिएको छ । यद्यपि, यसले विवादास्पद देखिएको कालाजातिको ‘काउन्टर न्यारेटिभ्स’ को सीमा पत्ता लगाएर त्यसको सामना पनि गर्छ । 

महिलामाथि हुने यौनशोषणमा केन्द्रित पुस्तकको नारीवादी ध्यानले काला समुदायको अन्तरमा रहेको पितृसत्तात्मक विचारधारा र प्रथाहरुको हानिकारक प्रभावबारे पनि बताउँछ । दक्षिण अफ्रिकाका सबै मानिसमा यो प्रतिध्वनित हुने गर्छ– एउटा देश, जसमा लिङ्गीय हिंसा अविश्वसनीय ढङ्गमा उच्च छ । 

ज्याज (१९९२) मरिसनको अर्को एक उपन्यास हो, जसमा रहेको जटिल अस्तित्वगत कथाहरुको समान रुपमा व्याख्या आवश्यक पर्छ । संरचनागत रुपमा यसले साङ्गीतिक जान्रको बहुपत्निको नक्कल गर्छ त कहिलेकाहीँ कर्णकटु, समय तथा स्थानमा अफ्रिकी–अमेरिकीको जीवन पत्ता लगाउन घुसपैठ गर्छ । यी दुई कारणले यसको पठन अलि कठिन लाग्छ । 

सबैभन्दा पहिला, छात्रहरुले कलात्मक सांस्कृतिक रुपको प्राविधिक कार्यप्रणालीको प्रशंसा गर्नुपर्छ– जुन ज्याज हो । दोस्रो कुरा, उपन्यासले ‘एकजना’को अनुभवको एउटा महत्वपूर्ण जाँच तथा भागिदारीको माग गर्छ, इतिहास दुवै कुराबाट बाहिर छ र आफू स्वयम्लाई त्यसले प्रतिच्छेद गर्छ ।

यो यस्तो समयमा विशेष रुपमा महत्वपूर्ण हुन्छ, जब उच्च शिक्षामा ‘अफ्रिकीकरण’लाई ठूलो मात्रामा पाठ्यक्रममा समावेश गरिन्छ । यसले समकालीन राष्ट्रवादी मागहरुलाई अपिल गर्छ र मरिसनको विचारविरुद्धका अल्छी, सहज, ब्रान्डजस्ता कथित असहिष्णतुका विपरीत पनि यो रहेको छ । यसको सट्टा, उनको कामलाई बिनासोधपुछ ‘सीमापार’ विश्लेषण दिँदै कडा मेहनतमा जोड दिइएको छ ।

जीवनको मापन
हामी मर्छौं । त्यही नै सम्भवतः जीवनको अर्थ हुनेछ । तर हामीसँग भाषा छ, सम्भवतः त्यसले हाम्रो जीवनको मापन गर्नेछ । 

र, टोनी मरिसनको जीवनको मापन पनि त्यही नै हो । उनको घनीभूतताले माग गरेको छ– दक्षिण अफ्रिकी विश्वविद्यालयका कक्षाहरु, अथवा अन्यत्र कहीँ वा आफू स्वयम्को नाजुक तथा अपूर्ण अस्तित्वमा गम्भीर ध्यान दिनका लागि । उनको आख्यानले संसारमा हामी हुनुको नैतिक उत्तरदायित्व र सामाजिक रुपमा परिवर्तनकारी सोचलाई सामुन्ने राखिदिएको छ । मरिसनको विरासत, साहित्यमा मात्र सीमित छैन ः अहिलेसम्म महसुस गर्न नसकिएको सामाजिक न्यायको अनिवार्यता र मानवताको आदर्श पनि त्यसमा निहीत छ । 

(एरेथा फिरी रोड्स विश्वविद्यालय, अङ्ग्रेजी साहित्य अध्ययन विभागकी सिनियर लेक्चरर हुन् । ‘दि वायर’बाट सम्पादनसहित अनुदित ।)