इस्मत चुगताईले कुर्रतुलऐन हैदरलाई के भनिन् ? 

चुगताईका निबन्धले हैदरका सुरुवाती लेखनहरुबारे समालोचना गरेका छन् । जसले हैदरलाई साहित्यसँगै विश्वलाई बुझ्नसमेत सहयोग गर्‍यो ।

सन् १९८४ को गोविन्द निहलानीको चलचित्र ‘पार्टी’मा अमृतको भूमिकामा रहेका नसिरुद्दिन शाह उपस्थित थिएनन् । तर उनको खोजी भइरहेको थियो । उनलाई त्यहाँ देख्न सकिन्न, तर उनका बारेमा दिवाकर बारभेइ (मनोहर सिंह) को सम्मानमा आयोजित पार्टीमा उपस्थित मानिसहरुले विभिन्न कुरा गरिरहेका थिए । दिवाकर एक प्रसिद्ध नाटककार हुन् र उनलाई त्यहाँ केही समयअघि सम्मानित गरिएको थियो । त्यहाँ उपस्थित पाहुनाहरुले उनीहरुको जीवनमा निम्तिन सक्ने विपत्तिका विषय र मानवीय अस्तित्वको सङ्कटबारे विचार विमर्श गरिरहेका थिए । उनीहरुले अमृतलाई सम्भावित कवि र उनले आफ्नोे जीवनको समाप्तिको कारण आफैं भएको बताइरहेका थिए ।

साँझको समयमा पार्टी अघि बढ्दै जाँदा साहित्यिक सम्भ्रान्तहरुको ‘हिपोक्रेसी’ पनि प्रदर्शित भइरहेको थियो । जब दर्शकसामु अमृतको आगमन भयो, यसले उनीहरुलाई क्लाइमेक्सतर्फ डोर्‍यायो । 

अमृत एक कवि थिए । उनले विभिन्न दमनकारी शक्तिहरुविरुद्ध भारतीय आदीबासीले गरेको सङ्घर्षको कथालाई ग्ल्यामरमार्फत् प्रस्तुत गरे । कसले के प्राप्त गर्‍यो अर्थात के गुमायो भन्ने मूल्याङ्कन गर्नका लागि उसले कसका लागि के लेख्यो भन्ने कुराको मूल्याङ्कन आवश्यक हुन्छ । 

सायद उर्दु लेखिका इस्मत चुगताई पनि निहलानीको विचारसँग सहमत छिन् । जब उनले कुर्रतुलऐन हैदरका सुरुवाती लेखनीमा समालोचना गर्दै ‘पोम्पोम डार्लिङ’ शीर्षकमा निबन्ध लेखिन्, जसबाट उनले साहित्यिक सम्भ्रान्तहरु पूर्वाग्रही भएको महसुस गरिन् । उनी भन्छिन्, “...लेखकहरु आफ्नो रमाइलोका लागि नभई पाठकका लागि लेख्छन् ।”

त्यतिखेर हैदर साहित्यिक क्षेत्रमा चम्किरहेकी एक युवा लेखक थिइन् । तर चुगताईले हैदरलाई सामान्य धाप दिनसम्म पनि अस्वीकार गरिन् । उनले स्वविवेकले हैदरको लेखनीप्रति धाप मार्नुको साटो आलोचना गरेकी थिइन् । उनले यस्तो गर्नुको मुख्य कारण उनको मान्यता थियो: “तपाईंले लेखकका कमजोरीहरु नऔंल्याएर प्रतिभाशाली लेखनलाई सुदृढ हुनबाट रोक्नुभयो । तपाईंले के बुझ्नुपर्छ भने यदि कमजोरीरहित भयो भने उनी अरुभन्दा निकै अगाडि हुनेछिन् ।” उनी विश्वस्त छिन् कि उनको आलोचनात्मक निबन्धले हैदरको कमजोरीहरु औंल्याइदिएको छ । 

चुगताई हैदरको चरित्रबाट दोधारमा थिइन् कि उनलाई हैदर व्यर्थ र निरश लाग्छिन् । “...उनी कति लामो समयसम्म निरन्तर ‘सोसो र फोफो’ अनि भरतनाट्यम गरिरहन्छन् । साभोय डी लामरस्थित स्विमिङ पुलमा समय बिताउँछिन् ।” 
किन सबै कुरा एकै किसिमका ‘कर्ली सुनौलो कपाल अनि निलो शान्त पोखरीजस्ता आँखा’ मात्र देखिन्छन् भन्ने अचम्ममा पर्छिन् । हैदरको दुनियाँमा किन कोही कुनै रोगबाट ग्रसित भएनन्, किन कसैले सङ्कट व्यहोर्नुपरेन ? र, उनको लेखनमा कुनै रोग स्पष्ट रुपमा देखिएको छ भने, त्यो हो– प्रेम । तर, प्रेममा यौन चाहनाका बारेमा किन एक वाक्यसमेत छैन ?

दुवै लेखका भिन्नभिन्न परिवेशबाट भएको कुरालाई उनी स्वीकार गर्छिन् । र, हैदर एक युवा पुस्ताकी लेखक भएका कारण पनि कयौं पटक अपमानको सामना गर्नुपरेको छ । किनकि, उनी कुनै ‘ड्रइङ रुममा सजाएकी जीव’ होइनन् । यद्यपि, तत्कालै आफ्ना कमजोरी औंल्याएकोमा उनी अग्रजहरुलाई धन्यवाद दिन्छिन् । पर्सियन कार्पेटले झ्याल बारिएको सिसाको दरबारभन्दा बाहिरको वास्तविक संसार देखाएकोमा उनले साहित्यिक क्षेत्रका ताराहरुलाई धन्यवाद दिएकी हुन् । 
चुगताईले हैदरको चरित्र निहलीनीको बार्भेजस्तो विरतापूर्व लडाईं गर्ने अस्तित्ववादी डेमोन्स (राक्षस) र शून्यतासँग सङ्घर्ष गरिरहेको जस्तो लाग्छ । हैदरको ‘पोम्पोम डार्लिङ, सोसो र फोफो’लाई चुगताइले पुँजीवादी साम्राज्यवादी वर्गको रुपमा प्रस्तुत गरेकी छन् । जसलाई सबैभन्दा ठूलो डर मानिसहरुको भीड र कम्युनिस्टसँग छ, जसबाट उनीहरुको सम्राटलाई पनि ठूलो भय छ । “जब उनको कलम कथकली, मनीपुरी र रुम्बाको धूनमा नृत्य गर्न थाल्छ, जब चमेलीको बास्ना सुँघ्न थाल्छ र लेख्छ ‘कम्युनिज्म’, यो कालो नागजस्तै फँणा फैलाउँछ ।”

चुगताई आफू कम्युनिस्ट भएको स्वीकार्छिन् । जसले गर्दा उनले आफ्नो वैचारिक दृष्टिबाट हैदरको चरित्र र उनको लेखनको आलोचना गर्न सजिलो छ । हामीले दोस्रो विश्वयुद्धपछिको पुँजीवादी उछाल र कम्युनिस्ट त्रासले फैलाएको नवीन साम्राज्यवादी शक्तिको सन्दर्भमा उनको लेखनीलाई हेर्ने हो भने, उनले विश्वास नगर्नुको कारण स्पष्ट थाहा पाउन सकिन्छ ।

जब कि यथार्थवादी साहित्यमा उनले निरन्तर गरेको जोडमा कोही असहमत हुने गल्ती गर्न सक्दैनन् । उनी आफ्ना साथी लेखकहरुलाई भन्ने गर्थिन्, “...बाहिर आऊ र बाहिरी दुनियाँमा के भइरहेको छ नियाल...।”
इस्मत चुगताईले उनको निबन्धको अन्तिममा स्वीकार गरेकी छन् कि “...कुर्रतुल ऐनको लेखनमा उनको विशेष प्रकारको प्रेम छ...।” उनले ‘पोम्पोम डार्लिङ’मा केवल ‘बाक्लो पर्सियन कार्पेट हटाउन्... र कम्तीमा आफू (हैदर) बम्बई गएर बाहिरी संसार बुझून् भन्ने चाहन्थिन् ।

उनले हैदरलाई एउटा सानो फ्ल्याटमा बस्न, स्कुल अथवा पत्रपत्रिकाको कार्यालयमा काम गर्न र कफी बनाउन सुझाएकी थिइन् । किनभने, लेखनभन्दा कफी बनाउनु निकै सजिलो र चाखलाग्दो पेसा हो । 
(स्क्रोल डट इनबाट)