राजेन्द्र पराजुली

‘यस्तो पनि कुनै बाटो हुन्छ ?’ रारा यात्रामा सहभागी एक साथी कालिकोटको मान्म कटेपछि कुर्लियो । देशका थुप्रै स्थान पुगिसकेको ऊ खतरनाक सडकबाट यात्रा गर्न र त्यसको वर्णन गर्न सधैं कस्सिन्थ्यो । यात्राबाट ऊ सधैं आनन्द लिन्थ्यो । तर कर्णाली राजमार्गबाट रारा जाँदा उसको मानसपटलमा थुप्रै प्रश्नहरु उब्जिन पुगेका थिए । यात्राबाट आनन्द कम, सकस बढी भएको उसको निष्कर्ष थियो । काठमाडौंदेखिको सात दिने (सुविधाजनक टोयोटा फच्र्युनर फोर ह्विलर्स जिप भएका कारण कम समय लागेको) रारा यात्रामा उसले प्रश्नबाहेक केही गरेन । यस्तो लाग्थ्यो, कर्णालीले उसलाई प्रश्नको भकारी बोकाइदिएको छ । मनको भित्री कुनाबाट डर मिश्रित आवाजमा निस्किएको प्रश्नको सकारात्मक उत्तर कसैसँग थिएन । प्रश्न स्वाभाविक थियो । 

कर्णाली राजमार्गबाट यात्रा गर्न कस्सिएका हामी सबै (६ जना) लाई आफ्नो यात्रा ‘दुस्साहसपूर्ण’ लाग्दै थियो । सुर्खेतबाट केही परदेखि ताल्चा विमानस्थलसम्म पुग्दा हामीले एक मिनेट पनि गाडीमा आनन्दले बस्न र यात्राको रमाइलो लिन सकेका थिएनौं, हामी डर भगाउन अनेक प्रयत्न गरिरहेका थियौं । हामी ‘पृथ्वीको स्वर्ग’ मानिएको राता ताल जाँदै थियौं कि कसैले नदेखेको ‘धार्मिक स्वर्ग’को यात्रामा थियौं, यसै भन्न गाह्रो थियो । 

सुर्खेतदेखि कालिकोटको मान्म हुँदै मुगुको ताल्चा विमानस्थलसम्मको दूरी तीन सय किलोमिटरभन्दा पनि कम । त्यसलाई छिचोल्न लाग्ने समय पूरै २४ घण्टा ! एक्काइसौं शताब्दीको प्राविधिक तथा चामत्कारिक दुनियाँलाई यो कुरा सुनाउँदा कत्ति अपत्यारिलो लाग्ला ? राजमार्गका कतिपय ठाउँमा सडक छ कि छैन भन्नै कठिन । सहज सडक हुने हो भने उक्त दूरी पूरा गर्न बढीमा सात घण्टा लाग्थ्यो, तोकिएको गति प्रतिघण्टा ४० किलोमिटरमा दौडँदा पनि । तर लाग्यो तीन गुनाभन्दा पनि बढी !

सिमसिम पानीले हिलाम्मे पारेको कच्ची बाटो, अग्लाअग्ला चुचुरोबाट सरर सडकतर्फ बगिरहेको माटो । काटेर त्यसै छाडिएका भिरालोमा बल्लतल्ल अड्किरहेका ठूल्ठूला रुख । कुनै पनि बेला ती सलल बगेर सवारीसाधनमा ठोक्किन सक्ने सम्भावित आकस्मिकता । अधिकांश ठाउँमा ठ्याक्क एउटा सवारीमात्र अट्ने, अन्य सवारी त्यतिखेरै आएका खण्डमा साइड दिन महाभारत पर्ने । बाँदर लड्ने भीर, नाममात्रैको बाटो । अलिकतिमात्र दायाँबायाँ हुँदा गाडी गुल्टेर कहाँ पुग्ने हो भन्न गाह्रो ! त्यसपछि त सीधै नदेखिएको स्वर्ग !

निकास नहुनाले सडकमै पानी जम्ने । हिलोमा सवारी पर्दा त्यसले नाच्दै दूरी पार गर्नुपर्ने बाध्यता । सवारी चिप्लिएका खण्डमा खसेर पहराका कुन कुनामा पुग्ने हो भन्नै नसकिने अवस्था । कतिपय ठाउँमा हामी सबै आँखा चिम्लिएर बस्थ्यौं र बाटो पार गरिसकेपछि चालकको अनुहारमा हेथ्र्यौं । हामी सबैको ज्यान उनैको हातमा थियो, हामीलाई त्यस असुरक्षित सडक पार गराउँदै सुरक्षित काठमाडौं उतार्ने जिम्मेवारी उनकै काँधमा थियो । 

यस्तो सडकमा यात्रा गर्दा प्रश्न होइन, महाप्रश्न नै उठ्नु स्वाभाविक हुन जान्छ । मेरा सहयात्रीको प्रश्न सीधै सरकार र उसले कर्णालीलाई गरेको हेपाहा व्यवहारमाथि तेर्सिएको थियो । तिनै साथीले बाटोमा भेटिएका एकजना कर्णालीबासीलाई सोध्न पनि भ्याइहाले– कर्णालीको विकास किन नभएको ? ‘‘काठमाडौंलाई नै विकास पुगेको छैन अनि कसरी सरकारले कर्णालीलाई हेरोस् त !’’ उनको जवाफमा केन्द्र सरकारमाथि व्यङ्ग्य त थियो नै साथमा मुलुकले हालै बोकेको सङ्घीय नीतिमाथि पनि प्रहार थियो । कम्तीमा सडक सञ्जाल र पर्यटकीय गन्तव्यमा आवश्यक पूर्वाधार निर्माण सङ्घीय सरकारले गरिदिनुपर्ने आग्रह हुनु कुनै पनि कोणबाट नाजायज होइन । यति पनि नगर्ने हो भने सरकार हुनु र नहुनुको भेद पनि त कसरी खुल्ला र !

कमजोर पूर्वाधार
जसोतसो रारा पुगेपछि त्यसको सौन्दर्यले सारा दुःख–कष्ट मेटाइदेला भन्ने मेरो अनुमान पनि विस्तारै गलत साबित हुँदै गयो । थकालइले चुर हामी तालको वारितिर सुस्ताउन चाहन्थ्यौं, तर त्यहाँ कुनै ठाउँ थिएन । पारितिर देखिएका केही घरहरुमा पुग्न डुङ्गा चढ्नुपर्ने बाध्यता । डुङ्गा पाउनु अर्को महाभारत ! ती नियमित नहुने रहेछन् । कसैले खबर गरिदिएपछि मात्रै वारितिर आउने र यात्रु लिए पारि जाने । हामी आउँदै गरेको खबर ताल्चा विमानस्थलको एक होटलवालाले गरिदिएका थिए, त्यसैले डुङ्गा चढेर हामी पारि पुग्न सक्यौं । हिँडेरै त्यहाँ पुग्ने सामथ्र्य मेरो टोलीका सदस्य कसैमा पनि थिएन । मान्मदेखि १२ घण्टाको लगातार असहज यात्रा गरेका साथीहरु उसै पनि थकित थिए । ताल्चा विमानस्थलबाट करिब डेढ घण्टा हिँडेर रारा पुगेका साथीहरु कतै बसेर तालको सौन्दर्यपान गर्न चाहन्थे । तर त्यो सम्भव थिएन । सकसपूर्ण यात्रा पार गरेर गन्तव्यमा पुग्दा पनि आनन्द लिन नसक्नुजस्तो दुर्भाग्यपूर्ण अवस्था अर्को के होला ! हामी त्यस्तै दुर्भाग्यको सिकार बनेका थियौं ।  
हामी रारामा दुई रात बस्ने (कम्तीमा एक रात) निधो गरेर ताल्चाबाट हिँडेका थियौं । तर जब रारा पुग्यौं, त्यहाँका पूर्वाधार, होटललगायतको अवस्था देखेर केही घण्टामै फर्कने निर्णय गर्न बाध्य भयौं । निश्चित रुपमा सौन्दर्यको मुख्य पाटो प्रकृति हो, तर त्यसलाई सिँगार्न र पर्यटकलाई लोभ्याउन थप सुन्दर पार्नु अत्यावश्यक हुन्छ । त्यस्तो सुन्दरता भौतिक पूर्वाधारले नै बढाउने हो, त्यसमा केही कृत्रिमता मिसिनु आवश्यक हुन्छ । सुविधायुक्त होटल, तालवरपर घुम्नका लागि उपयुक्त बाटो, सहज वातावरण, आवश्यक सामानको उपलब्धताजस्ता कुराले पर्यटकको बसाइ लम्बाउन सकिन्छ । उभिएर आएका पर्यटक उभिएरै फर्कंदा कसैलाई फाइदा हुँदैन । पर्यटकलाई जतिसक्यो बढी समय टिकाउन सक्दा नै पर्यटन उद्योग फस्टाउने हो, स्थानीयको आम्दानी बढ्ने हो । 

राराबाट फर्केपछिको रात ताल्चामै बस्ने हो कि भन्ने विषयमा पनि हामीबीच छलफल चलेको थियो । कम्मरको दुखाइ र फर्कनुपर्ने बाटोको अवस्थाले टोलीमा सबैभन्दा पीडामा सायद म नै थिएँ । एकतर्फी बाटो पार गरेको पहिलो रात म निदाउन पटक्कै सकिनँ । फर्कने बाटो मेरा आँखा अघिल्तिर नाचिरहेका थिए । डरले मलाई निदाउन दिइरहेको थिएन । साथीहरुसँग आफू जहाजमा नेपालगञ्ज फर्कन पाए हुन्थ्यो भन्ने आशय पनि प्रकट गरेँ । 

जहाजको टिकटबारे काठमाडौंमा चिनजानको एक ट्राभल एजेन्सीमा कुराकानी पनि गरेँ । तर जहाज उड्ने कुनै निश्चितता थिएन । ताल्चाबाट फर्कने यात्रु नपाउँदा जसरी त्यहाँ जहाज जाँदैनथ्यो, उसैगरी मौसम अनुकूल नहुँदा पनि जहाज पुग्दैनथ्यो । के ठेगान जहाज कुर्दै थुप्रै दिन ताच्लामै अड्किनुपर्ने पो हो कि ! साथीहरु मलाई एक्लै जान दिने पक्षमा पनि थिएनन् । त्यसबेला मलाई केही वर्षअघि जुम्लाबाट नेपालगञ्ज जहाजमा फर्कंदाको घटना सम्झना भयो । म फर्कने १८ सिटको जहाजमा जम्माजम्मी ६ जना थिए । जहाजका कर्मचारी कम यात्रु बोकेर नेपालगञ्ज उडाउन चाहँदैनथे, त्यो घाटाको व्यापार थियो । ती कर्मचारीले हामीलाई केहीबेर धैर्य गरेर जहाजमै बस्न अनुरोध गर्दै भने, ‘‘तपाईंहरुले एकछिन कुर्नुपर्ने भयो । म यस्सो बजारतिर गएर यात्रु पाइन्छन् कि खोजेर आउँछु ।’’

करिब एक घण्टापछि ती फर्किए, तिनका साथमा पाँचजना यात्रु पनि थिए । रत्नपार्कतिरका सार्वजनिक सवारीले बाटोमा हिँडिरहेका मानिसलाई तानेर आफ्नो गाडीमा राखेजस्तै तिनले पनि जुम्ला बजारबाट यात्रु तानेर ल्याएका थिए । यो टिठलाग्दो अवस्थाले पहाडी क्षेत्रमा उड्डयन व्यवसायको यथार्थ तस्बिर देखाइदिन्छ । 

सरकारले सन् २०२० लाई पर्यटन वर्ष (भिजिट नेपाल)को रुपमा मनाउने योजना सार्वजनिक गरेको छ । यसको प्रचार प्रसार देश–विदेशमा तामझामका साथ भइरहेको देखिन्छ । र, उक्त वर्ष २० लाख पर्यटक भित्राउने दाबी पनि सरकारले गरेको छ । तर रारा तालजस्तो अति मनोरम स्थानमा पर्यटक कसरी लैजाने भन्ने विषयमा सरकारी चासो पटक्कै गएको देखिँदैन । बुझ्दै जाँदा गत वर्ष रारामा जम्माजम्मी दुई सय विदेशी पर्यटक पुगेको सुन्नमा आयो । यो अङ्क मिथ्याङ्क होइन भने सरकारको योजना र दाबी पूरा हुन मुश्किल पर्ने देखिन्छ । 

आन्तरिक पर्यटककै कुरा गर्दा पनि हामी रारातर्फ लागेको दिन बाटोमा तीन–चारवटा निजी गाडी र त्यति नै सङ्ख्यामा मोटरसाइकलमात्र भेटेका थियौं । विशाल रारा तालमा केवल दुईवटा डुङ्गा चलेको देखिएको थियो । दुइटा डुङ्गामा बढीमा १५ जना थिए । तालपारि रहेका दुई होटल सुनसान थिए । रारा जाने उपयुक्त मौसम नभएकाले पर्यटक कम भएका हुन् ? के हामी गएको मध्यभदौ रारा जान अनुपयुक्त समय हो ? राराजस्तो आकर्षक स्थलमा जानका लागि बाह्रै महिना उपयुक्त सिजन बन्नुपर्छ । यसलाई सिजन र अफसिजन बनाएको केवल सडकको अवस्थाले हो । सडकमात्रै सुधार गर्ने हो भने मानिसहरु जुनसुकै याममा रारा जानेछन् । साथमा तालवरपर आवश्य भौतिक निर्माण हुनु पनि अत्यावश्यक छ । सुगम भेग अर्थात् सुविधासम्पन्न फेवाताल र बेगनास ताल (पोखरा)लाई कहिल्यै मौसमले छेक्ने गरेको छ र !

लुकेको पाटो
कर्णालीलाई पर्यटनका दृष्टिले मात्र हेर्नु एकाङ्गी हुन जान्छ । त्यहाँका मानिसको जीवनशैली, रहनसहन, सांस्कृतिकता, तिनका कष्टपूर्ण जीवनको मिहीन विश्लेषण आवश्यक पर्छ । अन्य क्षेत्रका नेपालीका निम्ति कर्णाली क्षेत्रमा बोलिने नेपाली (खस)भाषा नै पनि रोचक विषय बन्न सक्छ । तिनको लवज, बोलिचालीमा उत्पन्न हुने उतारचढाव, अन्य क्षेत्रका मानिसलाई बुझ्न कठिन हुनेखालका कतिपय शब्दावली रुचिकर लाग्छन् । 

नाममात्रैको सडक सञ्जालले एकातिर तिनको जीवनमा खासै अर्थपूर्ण परिवर्तन ल्याउन सकेको छैन भने अर्कोतिर ती सडक ‘मृत्युमार्ग’जस्ता लाग्छन् । घरबाट निस्केको परिवारको सदस्य घर नफर्किउञ्जेल त्रासमा बस्नुपर्ने दयनीय अवस्था तिनले दैकिन भोग्दै आएका छन् । अझै पनि कर्णाली राजमार्ग संसारका खतरनाक सडकमध्येमा पर्छ । के यो खतरा कम गर्दै लैजानु पर्दैन ?

पौष्टिक आहार नपाएका बच्चा, उमेरभन्दा निकै चाँडो बुढो भएर दाँत सबै झरिसकेका मानिस अझै पनि देख्दा आफू काठमाडौंबासी हुनुको ग्लानि उत्पन्न हुन्छ । केही वर्षअघि जुम्ला पुग्दा स्थानीयसँग गरेको संवाद म कहिल्यै बिर्सन सक्दिनँ । ती पुरुषको मुखमा दाँत आधाजति बाँकी थिए । अनुहार पूरै चाउरिएको थियो । केही मिनेट तिनीसँगै हिँड्ने क्रममा मैले उनको उमेर सोधेको थिएँ । तिनले अनुमान गर्न मलाई भनेका थिए । मैले उनको अनुहार, कपाल, पहिरनजस्ता कुरा हेर्दै ६५ वर्ष अनुमान गरेँ । ती बेस्सरी हाँसेका थिए । मेरो अनुमान पूर्णतः विफल भएको थियो । ती केवल ४४ वर्षका रहेछन् । त्यसपछि उनले पनि मेरो उमेर अनुमान गर्न थाले । मलाई राम्ररी हेरेपछि ३० देखि ३२ वर्षको हुनुपर्छ भने । त्यसबेला म ४५ हाराहारी पुगिसकेको थिएँ । म तिनलाई दाइ सम्बोधन गरिरहेको थिएँ, रहेछन् भाइ ! हामी दुईले गरेको अनुमानजन्य कार्यमा थुप्रै सन्देश लुकेको छ ।  

मौजुदा सडककै कारण कर्णाली क्षेत्रमा उत्पादित फलफूल, तरकारी तथा अन्य वस्तुले उचित मूल्य पाउन सकिरहेको छैन । भदौ महिना उसै पनि स्याउको याम । सडक छेउछाउमा स्याउ झरेर त्यसै कुहिएको दृश्य र त्यहाँका अधिकांश मानिसको अभावपूर्ण जीवनको दृश्य ‘प्याराडक्स’ लाग्छ । त्यही स्याउले मात्रै उचित बजार पाउने हो भने कर्णालीबासीको जीवनमा थोरै भए पनि परिवर्तन आउन सक्छ । बाटोमा स्याउ बेच्न बसेका अधिकांश किसानको अनुहारमा निराशा देख्न सकिन्छ । हामी आन्तरिक पर्यटक बन्दै त्यता पुगेका केही मानिसले स्याउ किनिदेलान् कि भन्ने तिनको अनुनयले जोकोहीलाई पीडा दिन्छ ।

सरकारले हरेक वर्ष कर्णालीमा खाद्यान्न उपलब्ध गराउँछ, त्यसका निम्ति बजेटको व्यवस्था गर्छ । खाद्यान्न भन्नु चामलमात्रै रहेको बुझिँदै आएको छ । मानव शरीरलाई आवश्यक खाद्यान्न कर्णालीमै पर्याप्त उत्पादन हुन्छ । मकै, कोदो, फापर, गहुँजस्ता बाली अधिकांश क्षेत्रमा लगाउन सकिन्छ । विडम्बना, खाद्यान्न भनेको चामलमात्रै हो भन्ने भ्रम व्याप्त छ । सिंचाइ, मलखाद र बीउबिजन समयमा उपलब्ध गराउनुपर्ने सरकार कर्णालीबासीलाई चामल दिएर कमजोर बनाइरहेको छ । फलफूल र तरकारी पर्याप्त छ कर्णालीमा, माछामासु, दुधका निम्ति पशुपालनमा सरकारी सहयोग आवश्यक छ । स्थानीय तहले नै त्यहाँ उत्पादित फलफूल, तरकारी, माछामासु, जडिबुटी किन्ने व्यवस्था गरिदिन सक्छ । त्यसका लागि सहरकारीको नीति अवलम्बन गर्न सकिन्छ । यति गर्न सक्ने हो भने कर्णालीमा खाद्य सङ्कटका समाचार कुनै पनि मिडियाले प्रकाशित गर्नुपर्ने छैन । 

कर्णाली फलफूल तथा जडिबुटीमात्र होइन, संस्कृतिमा पनि पृथक छ र धनी छ । त्यहाँका सांस्कृतिक चाडपर्वबारे उचित माध्यममा जानकारी दिने हो भने पर्यटक लोभिने निश्चित छ । कम्तीमा पनि रारा तालवरपर र ताल्चा विमानस्थलछेउछाउ पुगेका पर्यटकलाई सांस्कृतिक झाँकी देखाउन सक्दा आम्दानीको दह्रो र दिगो माध्यम बन्न सक्छ । 

सडकको दूरवस्थाले उसै पनि त्यता जाने पर्यटकको सङ्ख्या निकै कम छ । जहाजमा जानेले राजमार्गमा बेच्न राखिएका स्याउ र अन्य वस्तु किन्ने तथा संस्कृति बुझ्न सक्ने कुरै भएन । यसकारण पनि कमजोर सडक सञ्जाल कर्णालीको सबैभन्दा ठूलो दुःख हो भन्ने कुरामा अब शङ्का रहेन । यति कुरामात्रै सरकारले बुझिदिने र तदनुरुप काम गरिदिने हो भने कर्णालीले आफ्नो मलिन अनुहार आफैं उजिल्याउन सक्छ । 

वादी गीत
नाग्म पुगेपछि हामी केहीबेर आराम गर्ने र केही खाने सुरसारमा लाग्यौं । त्यतिखेरै प्रकट भए १०–१२ वर्षजतिका दुई बालक नवीन वादी र सुमन वादी । ‘‘हामी दुई भाइ गीत गाउँछौं । आज हाम्रो स्कुल विदा छ । तपाईंहरु हाम्रो गीत सुनिदिनोस् न ! हामी गीत गाएरै स्कुलको फिस तिर्ने र किताबकापी किन्ने गर्छौं,’’ हामी बसेको टेबुलछेऊ आएर तिनले भने । तिनको गीत सुन्न मन नगर्ने को होला र !

मर्नु छ एकदिन 
सधैं बाँचिरहने को छ ?
कोही गरिब हुन सक्छन्
कोही धनी हुन सक्छन्
गरिब हुँ भन्दैमा रुनु पर्दैन
धनी हुँ भन्दैमा धेरै खुसी हुनु पर्दैन

कलिलो मस्तिष्कले बुझेको धनी–गरिबबीचको अर्थले मभित्र बेस्सरी चिमोटको थियो । तिनको आवाजमा मिठास थियो, सुरताल पनि मिलेको थियो, तर त्यसले मलाई मनोरञ्जनभन्दा बढी पीडा दिएको थियो । धनको असमान वितरण, विभेद, थिचोमिचोजस्ता कुराले नै दशक लामो सशस्त्र द्वन्द्वको उर्वर भूमि कर्णाली बन्न पुगेको कुरो अब कुनै शोधार्थीले अनुसन्धान गरिरहनुपर्ने विषय रहेन । त्यस अवस्थामा आमूल सुधार नआउने हो भने कर्णालीले थप विद्रोह नगर्ला भन्न सकिन्न । विद्रोह जन्मनुको मुख्य कारण विभेद र असमानता नै हो भन्ने कुरा अब छर्लङ्ग भइसकेको छ । यसकारण पनि अब कर्णाली वा रारामाथि लेखकहरुले भावुक कविता वा संस्मरणमात्रै लेखेर हुँदैन, सरकारमाथि बलियो कलममार्फत् तीव्र दबाब दिनु आवश्यक छ ।