नीरज दाहाल

अभिनव करिब २० वर्षपछि फेरि काँकडभिट्टा आइपुगेको छ । 

हुन त उसको घर भएको ठाउँ बुधबारे काँकडभिट्टाबाट एक घण्टाजतिको दूरीमा होला । तर गएका २० वर्षमा ऊ पढाइका क्रममा काठमाडौं र त्यहाँबाट अझ उच्चतर शिक्षाका लागि अमेरिका गयो । बीचबीचमा घर नआएको होइन । तर काँकडभिट्टै जानुपर्ने चाहिँ त्यस्तो केही परेको थिएन । ऊ गएन । 

काँकडभिट्टासँग अभिनवको बालापन गाँसिएको छ । ऊ यहीँ जन्मियो । पछि उसका बुबाले बुधबारे सर्ने भनेर अकारण एक जना आफन्तको बारी बारेर बस्ने निर्णय लिएर सरेपछि काँकडभिट्टा उसका लागि सुदूरको एउटा बिझाइरहने सम्झना बन्न पुगेको हो । बुबाले इलामबाट काँकडभिट्टा बसाइ सरेर आएको कुरा भने पनि आमाबाट अभिनवले अरु नै कुरा सुनेको थियो । परिपक्व हुँदै गएपछि उसलाई बुबाको भन्दा आमाको कुरा बढी विश्वासनीय लाग्यो । आमा बेलाबेलामा नजानिँदो पाराले भन्थिन्, “हामी भुटानबाट सिक्किम हुँदै यहाँ आएका हौं ।” भुटानचाहिँ कहाँबाट पुगे, उसले चासो गरेन । बुबाको कथनमा टेकेर सोच्यो, भुटानचाहिँ इलामबाट हान्निएका हुन सक्छन् । 

जीवनका पहिलो बाह्र वर्ष काँकडभिट्टामा बिताएपछि अभिनव बाआमासँगै बुधबारे सरेको थियो । अन्तरालमा ऊ धेरै पटक आयो, गयो । तर पढाइले काठमाडांै र फेरि अमेरिका हुत्याएपछि भने उसको आगमन पातलो बनेको हो । 

ती बाह्र वर्षमा अभिनवको शरीरबाट काँकडभिट्टाको माटोमा धेरै खसेका थिए, पसिनाका थोपा । धेरै बनेका थिए, पाइतालाका डोब । धेरै धेरै नै झाँगिएका थिए, बालसुलभ सपनाहरु । यी सबै सम्झनाको साक्षी थियो, एउटा ठूलो ढुङ्गो मेची पुलको नेपालपट्टिको किनारछेउ । आज २० वर्षपछि ऊ यहाँ आउँदा पनि त्यस ढुङ्गोमाथि मौजुदै थियो, ऊ हुनुको आस्तित्विक छाप । उसले ढुङ्गामाथि कुँदेर छाडेको थियो, एउटा तिलस्मी वाक्यांश— ठूलो मान्छे । 
यसको एउटा पृष्ठभूमि थियो । 

अभिनव सानै थियो । उसका बाउ काममा भनेर बिहानै जान्थे, खै कता हो कता । साँझ घर फर्कन्थे । आमा मेची किनारमा बल्छी थापेर माछा मार्थिन् । दिउँसो अभिनव स्कुल जान्थ्यो । र अपराह्न आमासँगै मेची किनारमा हुन्थ्यो । बर्खायाममा नदीमा पानी अत्यधिक हुने र बेलाबेलामा बाढीको पनि समस्या हुने हुनाले यो क्रम अलि पातलिन्थ्यो । तर प्रायः महिनाहरुमा यो चल्थ्यो । 

आमाले माछा मारिरहँदा अभिनव नदी किनार र त्यस आसपासका गतिविधि नियोल्थ्यो । र बेलाबेलामा आएर आमालाई यो वा त्यो प्रश्न सोधिरहन्थ्यो । आमा पनि जानेसम्म भन्दिन्थिन् । तर बल्छीमा माछो अल्झिन लागेको बेला प¥यो भने परै उभिन सङ्केत गर्थिन् । यो उनीहरुको जीविकासँग गाँसिएको साङ्केतिक भाषा थियो । अभिनव बुझ्थ्यो । 

अभिनवसँग मेची किनारमा खेल्ने साथीहरुको एउटा सानो समूह पनि थियो । कुराकानीबाटै अभिनवले थाहा पाएको थियो । उनीहरुमध्ये अधिकांश डेरावालाका छोराछोरी थिए । स्थायी परिवारका सदस्य थिएनन् । अभिनवसँग आमाबाट सुनेको भुटानको एउटा अतिरिक्त कथा पनि थियो । त्यसै अतिरिक्त कथाले उसलाई समूहको नाइके पनि बनाएको थियो । समूहमा खै कति कारणले हो, मेची वारि आएर पसल थापेका बङ्गालीकी छोरी रुपाली, बिहारीको छोरो इलियास र राजवंशीकी छोरी अन्जना पनि थिए । केटाहरु त कति हो कति थिए; केके जातका । उसलाई पनि हेक्का थिएन । तर उनीहरु सबैलाई अभिनवको नेतृत्व स्वीकार्य थियो । अभिनवले सबैलाई भन्ने गरेको थियो, “हामी सबै ठूला मान्छे हुने ।” उसले यो गुरूमन्त्र आमाबाट सिकेको थियो । विभिन्न समयमा उसले आमासँग संवाद गरिरहन्थ्यो—

“आमा ! यत्रो खोलामा यत्रो पुल कसले बनायो ?”
“ठूला मान्छेले ।”
“किन ?” 
आमा मौन । 
“आमा ! पूल पारिपारि मान्छेले किन्ने र बेच्ने गरेका पैसा कसले बनाउँछ ?”
“ठूला मान्छेले ।”
“किन ?” 
आमा मौन ।
“आमा ! अब फेरि हामीलाई हाम्रो भुटान घर कसले पु¥याउँछ ?”
“ठूला मान्छेले ।”
“हामीलाई यहाँ ल्याएको चाहिँ कसले ?”
आमा मौन । 
“आमा ! अन्जनाको बाबा हाकिम हो रे । मेरो बाबा के हो ?”
“ठूलो मान्छे । चुप लाग् है बाबु ।”

अभिनवले आमासँग अरु पनि धेरै संवाद गरेको थियो । तर ऊ केटाकेटी अरु धेरै कुरा बुझ्दैनथ्यो । धेरै कुराको जवाफमा आमा मौन बस्थिन् । आमा नै मौन बसेपछि यस्ता सवाल चर्चामा आउँदैनथे । एउटा प्रश्नको जवाफले भने ऊ धेरै प्रभावित भएको थियो । पुल वारि र पारि खडा नेपाली र भारतीय सेनाको बारेमा उसले आमालाई सोधेको थियो, “आमा ! यिनीहरु को हुन् ? के र्गछन् ?”

आमाले भनेकी थिइन्, “बाबु ! यी सेना हुन् । मान्छेको सुरक्षा गर्छन् । सबैलाई सहयोग गर्छन् । ठूला मान्छे हुन् ।”

अभिनवको मस्तिष्कमा बन्दै गरेको ठूला मान्छेको छायाचित्रमा पछिल्लो समय थपिएको शब्द थियो— सेना । 

अभिनवले आफ्नो समूहको नाम ‘सेना’ भन्थ्यो । सुक्खा याममा उनीहरु नदीमा फालिएका कागज, प्लास्टिक र अन्य बजारू अथवा औद्योगिक फोहोर सफा गर्थे र खाल्डोमा हाल्थे । सडकतिर कुदिहिँड्ने सडक बालबालिका देखे भने समातेर मोचीमा लान्थे । हातगोडा धोएर सफा बनाउँथे र छाडिदिन्थे । सडक वरिपरि छोडिएका गाईबाच्छा देखे भने माया गरेर सुमसुम्याउँथे, मेचीबाट पानी बोकेर खुवाउँथे अथवा किर्नाहरु टिपिदिन्थे । काँकडभिट्टाको बसपार्क वरिपरि देखापर्ने अशक्त, भिखारी अथवा कुष्ठप्रभावितलाई आफूसँग भएको दुईचार पैसा वा खाने कुरा बिनासङ्कोच बाँड्थे । एक अर्थमा उनीहरु अभिनवकी आमाले कल्पना गरेका ठूला मान्छेका आदर्श र व्यवहार बाँच्थे । 

यसैबीच कहिले आमासँग त कहिले बुवासँग अभिनवले धेरै पटक मेची पुल तरिसकेको थियो । अब त ऊ दगुरेर एक्लै वारिपारि गर्न पनि डराउन छाडिसकेको थियो । 

एक दिन मेची पुलको पल्लोपट्टि थियो, अभिनव । स्पष्टै चिनिने एउटा नेपाली परिवार टाटा मोबाइलमा राखिएका घरका बोरियाबिस्तरासहित पुल काटेर नेपालतिर पस्यो । कुनै अवरोध देखिएन । एकै छिनपछि एउटा लैनो गाई डो¥याउँदै एक जना पुरूष त्यसै गरी आए । गाई कट्यो । केही मिटरको दूरीमा त्यस गाईको बाच्छो डो¥याउँदै आएको एउटा किशोरलाई प्रहरीले रोक्यो । त्यसको माउले पुल काटेर पल्लोपट्टि पुगिसक्दा पनि बाच्छोले निकास पाएन । उतापट्टि पुगिसकेको बाउ माउ गाई छाडेर यतापट्टि आउन सकेन । 

करिब एक घण्टा चल्यो विवाद । प्रहरीले त्यस किशोरलाई दुईचार लाठी पनि हान्यो, अभिनवको आँखैअगाडि । बाच्छो निकै थकित, तृषित र असहाय देखिन्थ्यो । अभिनवको बालहृदय चस्कियो कतै । प्रश्न थियो, आमाले भनेका सबैका सहयोगी यी सेना किन यसरी निर्मम भइरहेका थिए यो बेला ? धेरैबेरको केरकारपछि त्यस किशोरले हातमा लगाएको घडी जिम्मा लगायो प्रहरीलाई र बाच्छोले निकासा पायो । यो घटनाले कलिलो अभिनवलाई धेरै दिनसम्म पिरोलिरह्यो । एक दिन साहस बटुलेर आमालाई सोध्यो “आमा ! सेनाले पनि त्यसो गर्न मिल्छ र ?”
“मिल्दैन ।”
“अनि किन ग¥यो त ?”
“पछि ठूलो भएपछि थाहा पाउँछस् ।”

अभिनवलाई अर्को एउटा घटनाको पनि मधुरो सम्झना आइरहन्छ । बुबाले एक दिन उसलाई काँकडभिट्टाको एउटा होटलमा पु¥याए । त्यहाँ दुई जना जवान महिला थिए । बुबाले अभिनवलाई भने, “यी तिम्री फुपूहरु हुन् । एक जना बिरामी छिन् । अर्कीचाहिँ कुरूवा । औषधि गर्न सिलिगुडी लानु छ तर पुलिसले दिँदैन । तिमी बिरामी बालक जस्तो गर । ठूली फुपूले बोकेर पुल तारिदिन्छिन् । तिमीलाई उपचार गर्न लगेको भन्नू भनेको छु ।”

एउटी फुपूले अभिनवलाई बोकिन् । उसलाई खटपट भयो । बाटोमा उसले सोध्यो, “फुपू, बिरामीलाई औषधि गर्न जान पनि किन दिँदैन पुलिसले ?”
“बाबु, तिमी सानै छौ । ठूलो मान्छे भएपछि थाहा हुन्छ । हस् ?”

अभिनवलाई ठूलो मान्छे हुन हतार लाग्यो । ऊ बुबासँग वा एक्लै मेची वारिपारि गर्न रमाउन थाल्यो । यहाँ ठूलो मान्छे हुने केही विधि अवश्यै सिकिएला भन्ने उसलाई लाग्यो । 

यसपछिका दिनमा अभिनवले धेरैपल्ट मेची पारि पुगेर चुरोट, खैनी, पानका पत्ता, जर्दा र अनेक थरीका गुट्खा ल्याएको थियो । बाटोमा थुप्रै आमा फुपूहरु पुल तर्दै गरेका भेटिन्थे र सबैका पोल्टा गर्भवती महिलाका जस्ता उठेका देखिन्थे । ऊ सोच्थ्यो, मेचीपारि ठूलो अस्पताल होला र ती आमादिदीहरु बच्चा जन्माउन त्यता जाँदा हुन् । कसैकसैलाई फर्कंदा पनि ऊ देख्थ्यो र पेट सामान्य लाग्थे । सोच्थ्यो बिचराहरुका बच्चा सायद जन्मनासाथ मरे भारतको अस्पतालमा । 

यी तमाम कुराको साक्षी अभिनवसँग अब समूहमा भन्न नयाँ र अर्कै खाले ठूला मान्छेका कथा पनि भए र सुनायो पनि । उसलाई लाग्थ्यो, ती कथाले उसलाई साथीहरुका नजरमा एउटा मायावी नायक जस्तो देखाउनेछ । तर साथीहरु उसले कल्पनै नगरेका कथा सुनाउँथे, मेची वा परिपारिका सिमानाका, चौबाटोका । 

एक दिन अभिनवलाई लिएर उसका बुबा मेचीपारि पानीट्याङ्की गए । उनले धेरै मान्छे भेटे । तीमध्ये एउटाले उनलाई थुप्रै ओटा कलम दियो र कानमा केही भन्यो । अभिनवका बुबाले उसलाई केही पैसा थिए । फर्कने बेलामा ती कलम उसलाई बोक्न लगाए र आफूभन्दा अगाडिअगाडि कुदेर पुल तर्ने आदेश दिए । उसले त्यसै ग¥यो । यो क्रम धेरै दिन चल्यो । उता पुगेपछि बुबा ती कलम खोस्थे र खै कता लान्थे वा बेच्थे अभिनवले थाहा पाएन । सोधेन पनि । धेरै दिनपछि अखबारमा खबर छापियो, कलमभित्र लुकाएर लागुऔषध ओसारपसार ।  

यस्ता धेरै अनुत्तरित प्रश्न मनमा हुँदाहुँदै अभिनवका बाबु हराए । आमाले पनि केही दिनपछि उसलाई लिएर काँकडभिट्टा छाडिन् । छरछिमेकमा खासखुस केही कुरा भने अभिनवले सुन्यो । मान्छे भन्थे, “अनेक गरेर ठूलो मान्छे हुन खोज्थ्यो, भेट्यो । उठिवास लाग्यो ।”
उसले ‘ठूलो मान्छे’ भनेकोचाहिँ प्रस्टै सुन्यो । अरु कुरा सुनेन । 

०००

अभिनव लामो समयपछि नेपाल फर्किएको हो । छोटो समयका लागि । ऊ एक हप्तादेखि काँकडभिट्टा आउने–जाने गरिरहेको छ । बजारमा, चौबाटोमा, नाकामा, मेची पुलमा, पुलवारि र पारि ऊ विविध गतिविधि हेरिरहेको छ । आवाज सुनिरहेको छ । भाषा मिश्रित छन् । अनुहारका रङ विविध छन् । हतारो जब्बरको छ सबैलाई । आँखाहरुमा कहिल्यै नमेटिने तिर्खा जस्तो केही टाँसिएको छ । कुरा सुन्दा लाग्छ, ती स्थायी होइनन् काँकडभिट्टाका । कसैको सपना दिगो र स्थायी लाग्दैन । लाग्छ, सबै एउटै कुरा पर्खिरहेछन्ः कहिले र कहाँबाट आउँछ कुनै निर्दोष मान्छे र कुन उपक्रमले उसको खल्तीको पैसा यिनीहरुको खल्तीमा सर्छ । बस् । 

खोलामा केही बच्चा उसको ‘सेना’को उत्तराधिकार ग्रहण गरेर सफाइ गरिरहेका छन् । चोकपट्टि सडक बालबालिकालाई सहयोग गरिरहेका छन् । भिखारी र कुष्ठरोग प्रभावितहरुलाई पानी खुवाइरहेका छन् । केही मेची पुलमाथिबाट वारिपारि गरिरहेका छन् । तिनीहरुका खल्ती भरिएका देखिन्छन् । तर त्यहाँ के छ ? अभिनवलाई थाहा छैन । 
अभिनवले धेरैबेर हे¥यो उसको ‘सेना’का ती उत्तराधिकारीलाई । हेर्दाहेर्दै ती बालकहरुको बिम्ब जादुयी पाराले फेरिएजस्तो भ्रम भयो उसलाई । ती हलक्कै बढे । ठूला भए हातहातमा हतियार बोकेजस्ता देखिए र मेची पुलमा यताबाट उता, उताबाट यता गर्न थाले । उसले जोडसँग आफ्नो टाउको उताउति हल्लायो । दृश्य पुरानै ठाउँमा आइपुग्यो । निर्दोष नै देखिए बालबालिका । 
उसले बाटोमा दुगुरिरहेको एउटा बालकले गुट्खा उदारेर मुखमा हालेको देख्यो । छेउमा गएर उसलाई रोक्दै भन्यो, “यो के खाको बाबु ?”
“पराग ।”
“कसले सिकायो खान ?”
“ठूलो दाइहरुले ।”
यति भनेर ऊ भाग्यो । अभिनवलाई भने तीतो केही पिएजस्तो भइरह्यो, धेरैबेर । 

सीमा क्षेत्रका अनेकानेक गतिविधि, होहल्ला, हतारो, जालसाजी, ठगी, दुर्गन्ध, दुव्र्यसन आदि हेर्दै ऊ मेची किनारको त्यसैले ठूलो ढुङ्गोछेउ पुग्यो, जहाँ उसको सेनाको अखडा थियो, कुनै बेला । ऊ ढुङ्गामाथि चढ्यो र थुचुक्क बस्यो । बर्सौंपछि आमाको काखमा आइपुगेको अनुभव भयो उसलाई । उसको सम्झनाको पटलमा खरर आए उसका प्रिय साथीका नामहरु । रुपाली, इलियास, अन्जना र अन्य धेरै साथीहरु सम्झँदा आँखामा अडिन सकेन भावनाको आकाश । बग्यो मेची बनेर । 

उसका हात बिस्तारै अगाडि बढे । छेवैबाट उसले एउटा सानो ढुङ्गो टिप्यो र आफ्नो सम्पूर्ण बल लगाएर उसले आफूले बर्सौंपूर्व त्यसै ढुङ्गामा अभिलिखित वाक्यांश ‘ठूलो मान्छे’बाट अघिल्लो भाग मेटायो । ‘मान्छे’ मात्र रह्यो त्यहाँ, वीभत्सताको रुपक बनेर । 

उसले यति गरिरहँदा अलि टाढा उभिएर उसलाई हेरिरहेको एउटा अर्धपागल जस्तो देखिने अधबैंसे मान्छे उसको नजिक आयो र भन्यो, “किन मेटाको ? अब तँलाई मार्छ अभिनवले ।”
“तिमी को हौ ?”

“म इलियास । अरु पनि आउँछन् कुन दिन र तँलाई पिट्छन् । कोही जेलमा छन्, कोही अस्पतालमा । सेना ठूलो बनेको छ हाम्रो । यो हाम्रो हेडक्वार्टर हो । अब तँलाई मार्छन् ।”

अभिनवले इलियासका आँखामा गाढा दृष्टि दागेर हे¥यो, धेरैबेर । इलियास अलि परै उभियो र यसै गरी हे¥यो, अभिनवलाई । दुवैका आँखाबाट आँसुका ढिक्का झरे र तल भुइँको ढुङ्गोमा मेटिएको ‘ठूलो’ शब्दको छातीमै बजारिए । टाढाबाट कसैले बोलाइरहेको थियो, “इलियास, छिटो यता आइज । पुलिस आउँदै छ ।”