कुमार लुइँटेल

काठमाडौं आउजाउ त भइरहन्थ्यो, तर भण्डारीले सङ्घर्षको केन्द्र विराटनगरलाई नै बनाइरहे । पत्रकारितामा पाइला राख्नेले आरम्भका दिनमा समाचार सङ्कलन र लेख्ने काम गर्छन्, तर भण्डारी भने पहिल्यै सम्पादक बने । सम्पादक बनेको लामो समयपछि मात्र समाचारदाता बने । ‘‘म त पहिले सम्पादक, त्यसपछि समाचारदाता बनेर समाचार सङ्कलन र लेखन कर्ममा होमिन पुगेँ । अहिले पनि सम्पादक नै छु, तर समाचार पनि लेख्छु,’’ उनी भन्छन् ।

उदयपुरबाट सुनसरीको दुहबी झर्दा भण्डारी लक्का जवान थिए । ध्यान, जपतप पत्रकारिता नै थियो । उदयपुर चौदण्डीगढीबाट सुनसरी आएर दुहबीको सरस्वती माविमा भर्ना भए । त्यहीँबाट एसएलसी उत्तीर्ण गरे । पछि विराटनगरको महेन्द्र क्याम्पसमा पढे । अङ्ग्रेजी कमजोर थियो, फेल भए । उत्तीर्ण हुन पुनःपरीक्षामा सहभागी भए । २०३९ सालबाट पत्रकारिता सुरु गरेका उनी बनारसबाट निस्कने युगवाणीको सम्पादक बने । खासमा यो पत्रिका २००३ सालमै लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, नारायणप्रसाद उपाध्याय, बालचन्द्र शर्माहरुले निकालेका थिए । विराटनगरमा अर्का पत्रकार रमेश ‘पाखे’ले चलाए । उनैबाट लिएर सीताराम अग्रहरि र भण्डारीले चलाए । उनी ती दिन सम्झन्छन्, ‘‘दुहबीबाटै पत्रिका चलायौं । डेढ वर्ष चलाइयो । २०३९ देखि सुरु गरेका थियौं । सीताराम अग्रहरि र मेरो नाम सम्पादकको प्रिन्टलाइनमा आउँथ्यो ।’’ अग्रहरि गोरखापत्रमा जागिरे भएपछि भण्डारी एक्लै परे । 

अग्रहरि गोरखापत्रको प्रधानसम्पादकसम्म भए, तर भण्डारीले विराटनगर छाडेनन् । सङ्घर्षको दौड अहिले पनि जारी छ । भन्छन्, ‘‘मलाई काठमाडांैले तानेन, बरु यतै केही गरौं भनेर बसियो ।’’ उनले चलाएको उद्घोष दैनिक अहिले रङ्गीन छ । प्रदेश १ का पत्रिकाको सूचीमा अग्रणी मानिन्छ ।

एउटा  समय यस्तो पनि आयो, उनी अचानक सरकारी जागिर खान पुगे । विस्तारित खोप कार्यक्रममा जोडिए । ६ महिना काम गरेपछि दिक्क लाग्यो अनि छाडे । ‘‘हाकिमले नछाड भने, तर पत्रकारिताले तानिरह्यो । अनि जागिर छाडिदिएँ,’’ उनी भन्छन् । भण्डारीलाई पत्रकारितासँगै साहित्यमा पनि रुचि थियो । विराटनगर उसै पनि साहित्यिक गतिविधि नियमित भइरहने स्थान । त्यहाँ प्रमोद प्रधान, सुवास ढकाल, विवश पोखरेलसँग उनको सङ्गत भयो । साहित्यमा रुचि भए पनि उनले लेखनमा निरन्तरता भने दिन सकेनन् ।

त्यतिबेला पत्रिका दर्ता गर्न कठिन थियो । पञ्चायत समर्थकहरुलाई ‘मण्डले’ भनिन्थ्यो । मण्डले भए मात्र पत्रिका दर्ता सहज हुन्थ्यो । उनीसँग पछि कृष्ण पोखरेल जोडिन आइपुगे । प्रमाणपत्र तह पढ्दाका साथी थिए उनी । पत्रिका निकालौं भन्ने प्रस्ताव गरेपछि टिम बनाएर ‘आँसु’ नामक पत्रिका निस्कियो, २०४२ सालतिर । त्यसअघि रोहिणी भट्टराईसँग मिलेर ‘ऋचा टाइम्स’ निकाले । त्यो डेढ–दुई वर्ष चल्यो । आफ्नो हिसाबले चलाउन अनुकूल वातावरण नभएपछि भण्डारीले आफैं पत्रिका निकाल्ने सोच बनाए । 

काम गर्ने सिलसिलामै पञ्चायतका बेला प्रशासनले राजकाज मुद्दा चलायो, १३ दिन जेल बसे । त्यसबीच काठमाडांैको पत्रिकासंग आबद्ध हुन पुगे– संवाददाताका रुपमा । जनसंवाद, युगसंवाद, ज्वाला, जनमञ्च र देशान्तरमा काम गरे । भन्छन्, ‘‘निकै समय काम गरियो । काठमाडौंबाट ठूलो आकारमा श्री सगरमाथा दैनिक निस्कियो । तीर्थ कोइराला थिए सम्पादक । राजेश घिमिरे पनि थिए । पछि पो थाहा पाएँ– एमालेको पत्रिका रहेछ । मलाई चित्त बुझेन छाडिदिएँ ।’’ श्री सगरमाथा केही समयपछि बन्द भयो । अनि भण्डारी देशान्तर साप्ताहिकमै लागे र लामो समय काम गरे । 

२०४९ सालमा नेपाल पत्रकार महासङ्घ मोरङको अध्यक्ष बनेपछि उनले पत्रकारको हकहितका लागि सङ्गठित प्रयास पनि गरे । दुई पटक निर्वाचित भई महासङ्घको जिल्ला नेतृत्व सम्हाले । १६औं केन्द्रीय महाधिवेशन विराटनगरमै भयो । विराटनगरमा पत्रकार सङ्घ थियो, पछि धरान भेलाले महासङ्घ बनायो । पत्रकार महासङ्घको परिकल्पना विराटनगरमै भएको थियो । 

भण्डारी जिल्लाको अध्यक्ष थिए । महासङ्घको प्रमुख अतिथिमा निमन्त्रणा गरिएको थियो– तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई । त्यसबखत बनारसमा वीपीको सालिक शिलान्यास गर्न उनलाई उतै लग्ने तयारी गरेका थिए । गिरिजाप्रसादले ‘विराटनगर नै जान्छु, पत्रकारको कार्यक्रम छ’ भनेर यतै आएको उनी बिर्सन सक्दैनन् । भण्डारी सम्झन्छन्, ‘‘गिरिजाबाबुले मान्नु भएन छ । मेरो गृहनगरमै पत्रकारको त्यत्रो कार्यक्रम छ म किन बनारस जानु भनेर यतै आउनुभयो ।’’ महासङ्घले अहिले हरेक वर्ष निकाल्ने शान्तिपदयात्रा र प्रभातफेरिको चलन विराटनगरले बसाएको थियो । महासङ्घको लोगो पनि विराटनगरकै अवधारणा थियो । महासङ्घको साधारण सदस्य भएर अहिले काम गरिरहेका छन् उनी । 

भण्डारीले नयाँ टिम लिएर आफ्नो नेतृत्वमा पत्रिका निकाल्ने योजना बनाउन थाले । २०४८ सालमा साप्ताहिक पत्रिका दर्ता गरे । नाम थियो ‘उद्घोष’ । पछि त्यही पत्रिका सौजन्य प्रकाशन प्रा.लि.को नाममा संस्थागत रुपमा दैनिक भयो । जुन अहिले रङ्गीन कलेबरमा प्रकाशन हुन्छ । ‘‘ आफैंले प्रयास गरेर पत्रिका सुरु गरियो । २०६२/०६३ सालको जनआन्दोलनसँगै उद्घोषले दैनिक रुप लियो । जनआन्दोलनभरि बिहान र सन्ध्याकालीन गरी एकै दिन दुई अङ्क प्रकाशित हुन्थ्यो । श्रमजीवी पत्रकारको टिम बनाएर सुरु गरेकोले अहिले पनि पत्रिका रङ्गीन रुपमै चलेको छ । प्रदेशका अन्य पत्रिकासँग प्रतिस्पर्धा गर्न सकेको छ,’’ उनी भन्छन् । 

पत्रकारले आफैं मालिक भएर चलाएको पत्रिका हो उद्घोष । युनिक सहकारीबाट ऋण लिएर सुरु गरेका थिए, तर अहिले आफ्नै भवन छ । ‘‘७० हजार रुपैयाँ जम्मा गरियो । सदस्यबाट पनि उठाइयो । एउटा कम्प्युटर किनेर सुरु गरेका थियौं,’’ भण्डारी उद्घोष स्थापनाका दिन सम्झन्छन्, ‘‘जनआन्दोलन सुरु भएकोले दुई पटक पत्रिका छाप्ने गरेका थियौं । एक दिनमा दुई पटक पत्रिका प्रकाशन गरेर आन्दोलनको विषयलाई स्थान दिँदा यसले माइलेज लियो ।’’ पत्रिकाको कार्यालय रहेको हिमालयरोडमै आन्दोलनका कतिपय कार्यक्रम हुन्थे । धेरै नेता आन्दोलनको पक्षमा लेख्ने पत्रिका भनेर कार्यालयमै आई बस्थे । नेता कृष्ण सिटौलाले धेरैपटक पत्रिकाको कार्यालयमै आएर कुराकानी गरेका थिए । अनि समय भएपछि कोणसभामा भाषण गर्न जान्थे । डबल अङ्कले आन्दोलनलाई बल मिलेको थियो । लगनशील र युवा पत्रकारको टिमले अहिले पनि पत्रिकालाई निरन्तरता दिइरहेको छ । 

भण्डारी बिहानै उठेर नित्यकर्मपछि ध्यान गर्छन् । सवारी साधन चढ्दैनन् । हिँडेरै कार्यालय पुग्छन् । सम्पादकीय आफैं लेख्छन् । समाचारका विषयमा सम्पादकीय टिमसँग छलफल गर्छन् । कार्ययोजना बनाउँछन् । राति १० बजे घर पुग्छन् । पहिलापहिला त राति २ बजे घर पुग्थे । पर्याप्त साधन थिएनन् । विभिन्न कारणले ढिला हुन्थ्यो ।  

२०३९ सालदेखि सक्रिय पत्रकारिता गरिरहेका छन् उनी । पत्रकारितामा अहिलेको परिवर्तन देख्दा दन्त्यकथा जस्तो लाग्छ । पत्रिकामा फोटो छाप्नु पर्दा जिङ्क ब्लक बनाउनुपथ्र्यो । त्यसका निम्ति कि त काठमाडौं कि कलकत्ताबाट प्लेट बनाएर ल्याउनुपथ्र्यो । पटनामा पनि बन्थ्यो । अक्षरहरु एकएक वटा छानेर कम्पोज गर्नुपथ्र्यो । अहिले समय बिलकुलै फरक छ । प्रविधिले ठूलो फड्को मारेको छ । धेरै काम सहज हुन पुगेका छन् । अहिले पो सम्पादक छन् उनी, रिपोर्टर, डिस्ट्रिब्युटर, रिडर, कम्पोजर, मेसिनम्यान पनि आफैं थिए कुनै बेला । कयौं समाचार त आफैं लेख्यो अनि पढ्यो र चित्त बुझायो । यस्तै थियो पत्रकारिता । भन्छन्, ‘‘कहिले के मुद्दा लाग्ने हो भन्ने चिन्ता भइरहन्थ्यो । प्रशासनका मान्छेको चम्चागिरी नगर्नेलाई डर थियो ।’’ 

अग्रजले जे गरे त्यही गर्दै पत्रकारिता सिकेका भण्डारी पत्रकारिताको प्रशिक्षकसमेत बने । प्रेस इन्स्टिच्युटबाट तालिम पूरा गरेका उनी प्रशिक्षक बनेर देशभर पुगे । भन्छन्, ‘‘जस्तो जानियो त्यस्तै गरियो । श्राद्धमा बिरालो बाँधेजस्तो पत्रकारिता थियो । जनताका कुरा पछि मात्र आउन थालेको हो । उनीहरुको कुरा लेख्नुपर्छ भन्ने मान्यता थिएन । व्यवस्थापकका पृष्ठपोषकहरु धेरै थिए ।’’ त्यसबखत दुईथरि पत्रकार थिए । चाकरी गर्नेहरु पनि थिए । तिनलाई सरकारले पालेको थियो । जनताको कुराको मान्यता थिएन । काठमाडौंमा एड्भान्स पत्रकारिता भए पनि अनुमानकै भरमा लेख्ने गर्दथे । काठमाडौंको न्युरोड, पिपलबोटमा गफ सुनेर हावादारी सामाचार आउँथे । नयाँ सन्देशमा एकपटक ‘नेपाल गन्हायो’ भन्ने समाचार आयो । महालेखाको प्रतिवेदन हेरेर समाचार बनाएका रहेछन् । 

ठूला प्रकाशन गृह काठमाडौंमा भए पनि तिनले श्रमजीवी पत्रकारको शोषण गरिहेको भण्डारीको अनुभव छ । बरु मोफसलमा पत्रिकाले राम्रो पारिश्रमिक दिन थालिसके । पत्रिकामा श्रम गर्ने पत्रकारको अवस्था नाजुक छ । पछिल्लो समय पत्रकारितामा युवापुस्ताको रुचि कम हुँदै गएको देखेर उनलाई चिन्ता लाग्छ । ‘‘सीप र क्षमता हुने पत्रकार न्यून छन् । ती टिकेका छन्,’’ भण्डारी भन्छन्, ‘‘पेशाभित्र परम्परा धान्नेमात्रै देखिए, समर्पितहरुको खाँचो छ ।’’ 

अहिले मिडिया रिसोर्स धैरे छ । इन्टरनेट छ । सुविधा छ, तालिमको अभाव छैन । कलेजमा पढाइ हुन्छ । भण्डारीको विचारमा पत्रकारिता सरकारी जागिर जस्तो होइन । स्थापित हुनुपर्छ । कोरा मानिसलाई तालिम दिएर मात्र हुन्न । समाज बुझ्नुपर्छ । नयाँ पुस्तालाई आकर्षित गर्नुपर्ने खाँचो देख्छन् उनी । पत्रकारिता भर्खरै सुरु गरेका पत्रकारको क्षमता अभिवृद्धि गरिनुपर्ने देख्छन् । त्यसो गर्न नसक्दा यो पेशाप्रतिको विश्वास हराउने उनको भनाइ छ । ‘‘पत्रकारितामा उत्पन्न विकृति सच्याउने जिम्मा हामी पत्रकारकै हो,’’ उनी भन्छन्, ‘‘जनमानसमा पत्रकारिताप्रति सम्मानभाव बढाउने जिम्मा पनि हाम्रै हो ।’’

भण्डारीले धेरै पटक धम्की खपेका छन् । गलत काम गर्ने मानिसलाई उनी छाड्न चाहँदैनन् । झापा सदरमुकाम भद्रपुरमा एकजना त्यस्तै मानिस थिए । गलत काम गर्थे । भद्रपुर अर्थात् लाटोकेसेरो भनेर समाचार लेखे भण्डारीले । दिउँसो सुत्ने, राति जाग्ने बिम्बका रुपमा लाटोकोसेरो प्रयोग गरेका थिए उनले । 

दिउँसो सुनसान हुने भद्रपुरको विषयमा समाचार आएपछि भण्डारीको घरमा फोन आयो । श्रीमतीलाई फोन गरेछन् धम्की दिएर । घरमा उनी थिएनन् । सुरक्षाकर्मी नै घरमा पठाउनुपरेको घटना सम्झन्छन् उनी । ‘‘सुरक्षाकर्मी पठाएपछि पनि परिवारका मानिस डराएका थिए । घरमै धम्की आएको थियो । प्रहरीविरुद्ध लेख्दा पनि मुद्दा चल्ने डर हुन्थ्यो । तत्कालीन व्यवस्था र प्रशासकले धम्की दिन्थे,’’ उनी भन्छन् । 

पेशाप्रति नकारात्मक धारणा बनाउनेहरुदेखि भण्डारी दिक्क छन् । पेशागत इमानदारिता अभाव हुन दिन नहुने सुझाव दिन्छन् । भन्छन्, ‘‘मैले यस पेशाबाट के पाउँछु ? मैले के गर्नुपर्छ– के गर्नुहुन्न ? स्पष्ट हुनुपर्र्छ । सीप र क्षमता हुनेले राम्रो गर्न सक्छ, पत्रकारितामा । पेशागत इमानदारिता देखाउनुपर्छ । पार्टीसँग आवद्ध छन् धेरै पत्रकार, स्वतन्त्र कम छन् । जनताले हेर्ने दृष्टिमा धेरै नकारात्मक धारणा पनि छ । सङ्क्रमणकालको अन्त्य अहिले पनि भएको छैन ।’’ 

काठमाडौंबाट निस्कने पत्रिकाले विराटनगर संस्करण निकाल्न थाले । त्यसले मोफसलको पत्रिकालाई ठूलै असर गर्ने ठानिएको थियो । तर उल्लेखनीय असर गर्न नसकेको उनको भनाइ छ । राजधानीका पत्रिकाले स्थानीय पत्रकारिता सकिएला भनी अनुमान गर्ने धेरै थिए । तर त्यो होइन रहेछ भन्ने भण्डारीले बुझे । उनको पत्रिका राम्ररी चलेको छ । अहिले प्रदेश सरकार बनेपछि स्थानीय पत्रिकाको माग बढेको छ । व्यापार पनि बढेको छ । भन्छन्, ‘‘राजधानीका पत्रिका थोक बिक्रेता हुन् । हामीले खुद्रा चलाएकै छौं ।’’ 

उमेरले ६ दशक टेक्न लागेका भण्डारी अझै समाचार र सम्पादकीय  लेख्छन् । कार्यक्रममा सहभागी हुन्छन् । पत्रकारिताको जोश उस्तै छ । अहिले सामाजिक सञ्जाल र अनलाइन पत्रकारिता अगाडि बढे पनि छापाको क्रेज नघटेको उनको बुझाइ छ ।