अक्षर काका

मध्य भदौ । बाग्मती एकतमासले उर्लिरहेको थियो । झरी पनि विरक्त लाग्दोगरी जमिनमा पोखिइरहेको थियो । पशुपति आर्यघाटको चिता नै लैजाउँला झैं गरी बाग्मती हुन्हुनाएर बगिरहेको थियो । भक्तजनहरू पशुपति परिक्रमा गरेर ब्रह्मनाल दर्शन गर्न आउँथे र शिवलिंगमा शिर झुकाएर फर्कन्थे ।

 

त्यही बिहान सुवर्ण वैद्य बाबुको हात समातेर पशुपति पुगे ।

 

पानी परिरहेकाले होला– छेवैको चिताको आगो गाह्रो मानेर बलिरहेको थियो । बेला–बेलामा नाकमै ठोक्किन आइपुग्थ्यो पिरो धूवाँ । उनका बाबु ब्रह्मनाल दर्शन गरेर भित्तापट्टिको सत्तलमा गए– जहाँ थिए महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा । त्यहाँ क्यान्सरले थिलो–थलो बनाइएका देवकोटा जीवनको अन्तिम सास फेरिरहेका थिए । देश–विदेशका अस्पताल चहार्दा पनि उनको स्वास्थ्य अवस्थामा सुधार नआएपछि परिवारजनले उनलाई त्यहाँ ल्याएका थिए ।

 

सुवर्णका पिता हीरानन्द वैद्य तीन सहरमात्र होइन, देशैभर नाम चलेका वैद्य थिए । धुकधुकी बाँकी रहेका र ब्रह्मनालमै चोला बिसाउने इच्छा राख्ने बिरामीहरूलाई हीरानन्दले औषधोपचार गर्थे । ओखतीमूलो गरिदिन्थे । कतिको केही दिनमा प्राणपखेरु उड्थ्यो त कति बौरिएर घरसमेत फिर्थे ।

 

उनले देवकोटाको नाडी छामे । नाडी धिमा गतिमा चलिरहेको थियो र पनि देवकोटाको जिजीविषा घटेको थिएन ।

 

हीरानन्दले सोधे, “कविज्यू अहिले कस्तो छ त तपाईंलाई ?”

 

देवकोटाले फुत्त सिरकबाट बाहिर टाउको निकाले र जवाफ फर्काए, “ठिकै छु वैद्यराज ।”

 

उनका पिताले महाकविलाई ‘सिद्धिप्राणेश्वर’ र ‘सञ्जीवनी’ नामक औषधि खुवाउँथे, जसले देवकोटाको नाडी चलाउँथे ।

 

पेटीमा र सत्तलका वरिपरि त्रिचन्द्र कलेज, पद्मोदय स्कुल र जुद्धोदय माध्यमिक विद्यालयका विद्यार्थीहरू थिए । उनीहरूका आँखामा कविप्रति अनन्य श्रद्धाभाव थियो । उनीहरू चाहन्थे– देवकोटा फर्किएर डिल्लीबजार नै जाऊन् र रचून् थुप्रै ‘मुनामदन’, ‘शाकुन्तल’, ‘शुलोचना’, ‘वनकुसुम’हरू । तर, उनी निर्दयी नियतिको चपेटामा परिसकेका थिए । कतिखेर मृत्युले झम्टने हो र सदाका लागि अदृश्य बनाइदिने हो भन्ने कुनै टुंगो थिएन ।

 

जिन्दगीका अन्तिम क्षणमा पनि देवकोटा चुरोट सल्काइरहेका हुन्थे । कलेटी परेका ओठ र सुकेका गालालाई अझै खाल्डा बनाएर उनी चुरोट आफ्नै पाराले तान्थे । को आउँथ्यो, को जान्थ्यो भन्नेबारे उनी पूरापुर बेखबर थिए । उनलाई कुनै मतलब थिएन ।

 

घुप्लुक्क सिरकले मुख छोपेका, कहिले दोलाइँ ओडेर टुक्रुक्क बसिरहेका, बेपरवाह चुरोट तानिरहेका देवकोटाको झझल्को सुवर्णलाई अझै पनि आउँछ । त्यतिबेला उनी मात्र १० वर्षका थिए । उनको सम्झनाअनुसार देवकोटालाई १० दिन त्यहीँ राखियो । ०१६ भदौ २९ गते सोमबार साँझ ६ बजेर १० मिनेटमा देवकोटाको भौतिक चोला धर्तीबाट अस्तायो ।

 

० ० ०

 

जिउनुसँगै मृत्युको पनि मूल्य हुन्छ र त मानिसहरू सोच्छन्– जन्म जस्तोसुकै होस्, तर मृत्युचाहिँ गज्जब होस् । आराध्यदेव पशुपतिनाथको प्रांगण र ब्रह्मनाललाई सिरानी पारेर प्राण त्याग्नुजत्तिको अहोभाग्य केही हुँदैन उनीहरूलाई । त्यसैले त जीवनको अन्तिम क्षण र देह त्याग्नुअगावै पशुपतिनाथ ल्याइपुर्याइन्छन् कति बिरामीहरू । मृत्यु पर्खन ल्याइपुर्याइएका थुप्रै बिरामीहरू निका भएर घर फर्किएका उदाहरण पनि उत्तिकै छन् । त्यतिमात्र नभएर मर्यो भनेर दशदान, वैतरणी गरेका र ब्रह्मनालमा सुताएर बागमतीमा पैताला चोपिसकेकाहरू पनि ब्युँतिएर घर फर्किएका उदाहरण छन् ।

 

तर, महाकवि देवकोटा फर्किएनन् । उनको इच्छा अन्तिम सास ब्रह्मनाललाई सिरानी पारेर सकियोस् भन्ने थियो । परिवारले उनको इच्छा पूरा गरिदियो । आर्यघाट पुर्याएको १० दिनपछि उनले प्राण त्यागे ।

 

० ० ०

 

बाबुबाजेले अह्राएको काम गर्दागर्दै सुवर्णले काम सिके । उनको पुस्ता कहिलेदेखि यो पेसामा लाग्यो भन्ने कुनै लेखाजोखा छैन । त्यसै सन्दर्भमा उनले एउटा किम्वदन्ती उप्काए ।

 

आदिकालमा लंकाका राजा रावण बिरामी पर्दा पशुपति देउपतनकै वैद्यले उपचार गरेर निको भएका थिए रे ! सुवर्णले सुनाए, “एकदिन रावण बिरामी परेछन् । रावणले सुनेछन्– पशुपति देउपतनमा एकजना नामुद वैद्य छन् । यो खबर सुन्नासाथ रावणले वैद्यलाई लिन दूतहरू पठाएछन् । दूतहरू जयबागेश्वरी आइपुगे र घरमा भात पकाइरहेका वैद्यलाई फेला पारे । उनीहरूले वैद्यलाई भने— रावण बिरामी छन्, तपाईंले गएर उपचार गरिदिनुप¥यो । सुरुमा वैद्यले जान आनाकानी गरे तर केही सिप नचलेपछि उनी लंका जानैपर्ने भयो । लंका पुग्दा उनलाई थाहा भयो– रावण त खासै बिरामी परेका होइन रहेछन् । उनी सुनको थालमा बेसार हालेको जाउलो खाँदै रहेछन् । जनताले भने सामान्य खानासमेत पाएका थिएनन् । उनलाई त्यसैको ‘आँखा लागेको’ रहेछ । उनले केही आयुर्वेदिक उपचार गरेर रावणलाई ठीक तुल्याए । रावण खुसी भएर ‘के चाहिन्छ वैद्य ?’ भनेर सोधे । तर, उनी ‘केही चाहिँदैन, तिमीले खाएको लेऊ’ भनेर हलेदो (बेसार) बोकेर आएछन् । त्यसभन्दा अगाडि यहाँ बेसार पाइँदैनथ्यो रे !”

 

बेसार आयुर्वेदिक औषधि हो र यसले ‘एन्टिबायोटिक’को काम पनि गर्छ । त्यसरी उपचार गर्न जाने मेलम वैद्य थिए । शायद उनका पितापुर्खाले पनि आयुर्वेदिक ओखतीमूलो नै गर्थे । उनका हजुरबुबा हरिहरानन्द वैद्यले पनि निकै नाम चलाए । उनका बाबुले पनि त्यही काम गरे । उनका ६ दाजुभाइले पनि वैद्य पेसा नै अपनाए र दुई भाइ छोराहरू पनि यही काममा सक्रिय छन् । उनीहरूले जयबागेश्वरीमा आयुर्वेदिक उपचार केन्द्र पनि सञ्चालन गरेका छन् । भूकम्पअघि उनीहरूको केन्द्रमा उपचार गर्नेहरूको ताँती नै लाग्थ्यो । अहिलेचाहिँ उपचार गर्न आउनेहरूको संख्या घटेको उनले सुनाए ।

 

उनीहरू राणा र दरबारका ‘लालमोहरी’ वैद्य हुन् । धेरै वर्ष उनीहरूकै उपचारमा संलग्न भए । आयुर्वेदिक नेपालको पुरानो उपचार पद्धति पनि हो । नेपालमा अस्पतालहरू नहुँदा मानिसहरू आयुर्वेदिक औषधिमूलोकै भर पर्थे । बाबुको कामलाई पछ्याउने क्रममा राजदरबारका सदस्यहरूको समेत उपचार गरे सुवर्णले । तत्कालीन राजा वीरेन्द्रकी धाईआमा कान्छी गुरुङको उपचार पनि उनैले गरेका हुन् ।

 

गुह्येश्वरीको मन्दिरनजिकै सेतो सत्तल छ । त्यहाँ राजपरिवारका सदस्यहरूलाई अन्तिम अवस्थामा ल्याउने गरिएको उनले सुनाए । कान्छी गुरुङलाई पनि मृत्युपूर्व एक महिना जति राखिएको थियो र सुवर्णले नै उनको उपचार गरेका थिए ।

 

“मैले एक महिनासम्म उपचार गरें । अन्तिम भएकाले बचाउन सकिनँ,” उनले भने, “सेतो सत्तल राजपरिवारका सदस्यहरूलाई त्यस्तै बेलामा ल्याउन बनाइएको हो ।”

 

अहिले त्यो सत्तल जीर्ण भइसकेको छ ।

 

उनीहरूले लामो समय दरबारियाको सेवा, औषधोपचार गरे । श्री ३ चन्द्रशमशेरका पालामा आदेश आएछ– दरबारमा मात्र नहेर्नू, चन्द्र–सूर्य रहुन्जेल आलोपालो गर्ने गरी समय मिलाई सबैका काम गर्नू ।

 

त्यसपछि उनीहरूले घाटको पनि सेवा गर्नुपर्ने भयो ।

 

उनी पञ्चायतकालमा ८ नम्बर वडाका अध्यक्ष पनि निर्वाचित भए । तथापि उनी आफ्नो पेसामा पनि दत्तचित्त थिए । पञ्चायत ढलेपछि उनको मनःस्थिति परिवर्तित भयो ।

 

बाग्मतीको तटमै घर भएकाले पशुपतिसँगको भौगोलिक दूरी टाढा थिएन । घाटसँग जोडिएकै थिए । अन्तिम अवस्थामा घाटमा ल्याइएका बिरामीहरूको रेखदेख र औषधोपचार गर्नु उनको ‘कर्म’ थियो ।

 

उनी एकदिन साँझपख पशुपति गएका थिए । त्यहाँ अन्तिम अवस्थामा ल्याइएका एक बिरामी थिए ।

 

ती बिरामी देखेर उनको मनमा करुणा जाग्यो र आफ्नो पेसाप्रति गौरव पनि लाग्यो । लगत्तै अन्तिम अवस्थामा भेटिएका लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको एउटा कविता सम्झिए :

 

भित्र छ ईश्वर बाहिर आँखा खोजी हिँड्छौ कुन पुर ?

ईश्वर बस्तछ गहिराइमा, सतह बहन्छौ कति दूर ?

खोजी गर्छौ ? हृदय जगाऊ, बत्ती बाली तेज प्रचुर ।

साथी यात्री बीच सडकमा, ईश्वर हिँड्दछ साथ ।

चुम्दछ ईश्वर काम सुनौला गरिरहेको हात ।

छुन्छ तिलस्मी करले उसले सेवकहरूका साथ ।

सडक–किनारा गाउँछ ईश्वर चराहरूका तानामा ।

बोल्दछ ईश्वर मानिसहरूका पीडा, दुःखका गानामा ।

दर्शन किन्तु कहीँ दिँदैन, चर्म–चक्षुले कानामा ।

कुन मन्दिरमा जान्छौ यात्री, कुन नवदेश बिरानामा ?

 

त्यसपछि उनैले आफैंलाई प्रश्न गरे– वैद्यको काम के हो ? घाटमा बिरामीलाई किन ल्याइन्छ ? के वैद्यको काम ब्रह्मनालमा राखिएका बिरामीलाई ‘नारायण ! वैकुण्ठवास होस्’ भन्दै पानी खुवाएर मात्रै राख्ने हो ? उनीहरूका नाडी मात्रै छामेर बस्ने हो ?

 

यावत् प्रश्नहरूले मन हुँडल्न थालेपछि त्यसको जवाफ पनि उनले आफैंभित्र खोज्न थाले । मस्तिष्कमा नयाँ विचार प्रवाहित भयो– अब घाटमै व्यवस्थित तरिकाले उपचार–सेवा सुरु गर्छु । अन्तिम अवस्थामा काठको फल्याकमा राखिएका बिरामीलाई अस्पतालको खाटमा राखेर उपचार थाल्छु ।

 

उनलाई लाग्यो– त्यसले दुई वटा कुरामा फाइदा पुर्याउँछ । पहिलो– ब्रह्मनालमा राखिएका बिरामीले अस्पतालको शय्या पाउँछन्, अक्सिजन लगायतका अस्पतालका उपचारका सामग्री पनि पाउँछन् । त्यसले उनको स्वास्थ्यअवस्थामा सुधार ल्याउन सक्छ ।

 

अर्को– घाटमा पुर्याइएका बिरामीले अस्पताल देखेपछि उनलाई पनि ‘म त अन्तिमै अवस्थामै पुगेंछुृ’ भन्ने पनि लाग्दैन ।

 

तर, उनका कुरा कसैले पत्याएनन्, बरु हाँसो–ठट्टाका पात्र बनाइए । मानिसहरूले ‘घाटमा ल्याइएका बिरामीको के उपचार गर्नू’ भनेर खिल्ली पो उडाउन थाले ! सरकार र पशुपति क्षेत्र विकास कोषबाट पनि उनलाई सुरुमा सहयोग भएन । तर पनि उनले हिम्मत भने हारेनन् ।

 

उनले महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा राखिएकै सत्तल र त्यही कुनाबाट बिरामीको औषधोपचारमा जुटेर घाटलाई नै ‘कर्मथलो’ बनाए । सुरुमा सामान्य काठको फ्ल्याकबाट सुरु गरिएको औषधोपचार सेवा अहिले ३३ शय्यामा विस्तारित भएको छ ।

 

“मनकारी हातहरूले गर्नुभएका सहयोगले अस्पताल–सेवा फराकिलो बन्दै गएको छ, जसले जे इच्छा लाग्छ त्यही सहयोग गरेर घाटको उपचारसेवा ठुलो र फराकिलो बनाउन मद्दत पुर्याउनुभएको छ,” उनले सुनाए ।

 

अहिले त्यहाँ आउने बिरामीलाई मात्र होइन, जोकसैलाई पनि निःशुल्क खाना खुवाइन्छ । अस्पतालसरह सेवासुविधा समेत छ । त्यसका लागि गुठी संस्थानले खाद्यान्नलगायत केही सहयोग पनि गर्दै आएको छ ।

 

०५४ असोजमा सुवर्णले घाटे वैद्यको नियुक्ति पाएका हुन् । तर, उनले माकुराका जाला र घुस्यान पन्छाएर ०५२ देखि नै उपचार सेवा सुरु गरेका थिए । राणाकालमै उनको परिवारले मासिक दुई सय पारिश्रमिक पाउँथ्यो । अहिले बढेर ४६ सय भएको छ । उनी भन्छन्, “पिउनकै तलब १५ हजारभन्दा माथि पुगिसक्यो । मेरो बेतनको के कुरा गर्नू ? फेरि मैले गरेको उपचारको कुनै मूल्य हुन्छ र ?”

 

सरकारले आवश्यक सहयोग नगरे पनि जनस्तरमा उनको प्रशंसा चुलिएको छ । आर्यघाटकै उपचार सेवाबाट प्रभावित भएर काभ्रेको पनौती–त्रिवेणी धाममा त्यस्तै ५० शय्याको उपचारसेवा स्थल निर्माण भइरहेको छ । अन्यत्रबाट पनि कुरा आइरहेको उनी सुनाउँछन् । “पिता–पुर्खाले सुम्पिएको जिम्मेवारी पूरा गर्न पाएकोमा खुसी लागेको छ,” उनले सन्तोषको सास फेरे ।

 

आर्यघाटमा नर्स, स्वास्थ्य सहायक, वैद्य समेत गरी आठ जना कार्यरत छन् । आर्यघाट ल्याइएका बिरामी मात्र नभएर पशुपति–दर्शन गर्न आउनेहरूले पनि त्यहाँ सेवा–सुविधा पाएका छन् । उनी भन्छन्, “हिन्दूहरूको ठूलो तीर्थस्थल हो, हजारौं दर्शन गर्न आउँछन्, कोही बेहोस पनि हुन्छन्, कतिपयलाई चोटपटक समेत लाग्छ, सबैले उपचार पाएका छन् ।”

 

कसैको प्राण जान निकै गाह्रो हुन्छ । अस्पतालले पनि कतिपय बिरामीलाई ‘अब बचाउन सकिँदैन’ भनिदिन्छ । सहरमा कोठा भाडामा लिएर बसेका मानिसहरूको बिरामी कुर्ने ठाउँ पनि नहुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा ती बिरामीहरू पशुपति– आर्यघाट ल्याइन्छन् । त्यसरी ल्याइपुर्याएका थुप्रै बिरामीहरू ठीक भएर घर फर्किएका पनि छन् ।

 

अमेरिकाको न्युयोर्क सहरबाट वृत्तचित्र बनाउन एलिजा भन्ने युवती नेपाल आएकी थिइन् । उनी कामको सिलसिलामा पशुपति पुगेकी थिइन् ।

 

‘मुत्यु के हो’ र ‘मृत्यु कसरी हुन्छ ?’ भन्ने सादृश्यात्मक अनुभूति वृत्तचित्रको मूल ध्येय थियो । तीन महिना जति नेपाल बसेकी उनले अधिकांश समय आर्यघाटमै बिताइन् । आर्यघाटमा उनको भेट सुवर्णसँग भयो । त्यसबेला एकजना वृद्धालाई सुवर्णले उपचार गरेका थिए ।

 

ती युवती पाँच–सात दिन हराइन् र एकदिन अचानक आइपुगिन् ।

 

९ नम्बर बेडमा सुवर्णद्वारा उपचार गराइरहेका वृद्धलाई नदेखेपछि उनले आश्चर्य प्रकट गर्दै सोधिन्, “खै ती बूढा मान्छे ?”

उनले ख्यालै नगरी ‘गए’ भनिदिए ।

 

त्यसपछि उनी त सुक्सुकाउन पो थालिन् । कारण थियो– आर्यघाटमा बस्दा उनी अधिकांश तिनै वृद्धका वरिपरि हुँदै तिनैको दृश्य कैद गरिरहन्थिन् ।

 

त्यसपछि ‘बूढा उपचार गराएर घर फर्किए’ भनेपछि ती अमेरिकी युवतीले हतार–हतार सुवर्णलाई ‘फादर अफ गड’ भन्दै अँगालो मार्न थालिन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालयको शिक्षण अस्पतालबाट पठाइएका बिरामी थिए ती । परिवारले समेत माया मारिसकेका बिरामीलाई बचाएकाले ती युवतीले ‘तिमीले त विज्ञानलाई पनि चुनौती दियौ, भगवान्भन्दा पनि ठूला रहेछौ’ भन्दै खुसी व्यक्त गरिन् ।

 

उनले जवाफ फर्काए, “मैले हैन, भगवान् पशुपतिनाथले बचाएका हुन् ।”

 

झापाका एकजना भट्टराई थरका मानिस थिए । उनलाई त आफन्तले मरे भनेर ब्रम्हनालमा सुताइसकेका रहेछन् । अगाडि बसेका आफन्त रुवावासी गर्दै ‘वैकुण्ठवास होस्’ भन्दै चिच्च्याइरहेको देखे सुवर्णले । उनलाई लाग्यो– यी बिरामीलाई ब्रह्मनालमा सुताइहाल्ने बेला भएको छैन । उनले नजिकै गएर बिरामीको नाडी छामे र बाहिर निकाल्न भने । बिरामीको अनुहार जन्डिसले कालो भइसकेको थियो । एक मात्रा औषधि खुवाएर उनी घरतर्फ लागे ।

 

भोलिपल्ट गएर हेर्दा त बूढा उठेर बसिराखेका रहेछन् । दिनहुँको उपचारपछि उनी क्रमशः तंग्रिन थाले, आफन्तका अनुहारमा कान्ति छाउन थाल्यो । १७ दिन उपचार गरेपछि ब्रम्हनालमा सुताइएका बिरामी निको भएर घर फर्किए । घर जाने वेलामा बिरामीले धन्यवाद दिँदै भने, “मलाई पुनर्जीवन दिनुभएकोमा धन्यवाद, वैद्यराज ! म कतिन्जेल बाँच्छु होला ?”

 

उनले पनि ठट्टैमा भने, “तपाईंलाई अब १० वर्ष केही हुन्न ।”

 

नभन्दै ती वृद्ध दसै वर्षपछि बिते । उनी बितेको वर्षदिन भयो ।

 

ब्रह्मनालबाट फर्काइएको यो एउटा घटनामात्रै होइन ।

 

झन्डै ३० वर्षअगाडिको कुरा हो । आफन्तद्वारा ‘अब मरी’ भनेर ब्रह्मनालमा सुताइएकी एक बिरामीलाई उनले ब्युँताइदिए । सरस्वती बैरागी नाम गरेकी ३३ वर्षीया महिलालाई उनले जीवनदान दिए । पखाला लागेर मृत्युशय्यामा पुगिसकेकी सरस्वतीलाई बचाउनुजत्तिको पुण्यको काम उनलाई जीवनमै कुनै लागेन रे ! उनले सरस्वतीलाई मात्र बचाएका थिएनन्, १५ र १४ वर्षका तामाका मुनाजस्?