– विवेक ओझा

म जादुगर होइन, जसले माछालाई भ्यागुतो बनाउन सक्छ । तर, समय सबथोक हो । यो जादुगर पनि हो । समयले जसलाई जेसुकै बनाइदिन सक्छ । शाकाहारीलाई आदमखोर, सागरलाई मरु वा पानीलाई आगो बनाइदिन सक्छ समय । ठ्याक्कै त्यही नभए पनि त्यस्तै परिस्थिति निर्माण गर्न सक्छ । यो त्यस्तै समयको सिर्जित स्मृति हो, जसको मलाई सम्झना भइरहन्छ । शायद, त्यो स्मृतिबाट मैले केही न केही सिकेको छु । केही न केही तवरले प्रभावित वा दुर्घटित छु । वा मेरो व्यवहारको कुनै एक कण बन्न त्यो स्मृतिको कुनै मसिनो भूमिका छ ।

० ० ०

त्यो बेला म दुब्लो र सानो थिएँ । त्यस्तै ३–४ मा पढ्थें । अनुहारमा नाकमात्र देखिन्थ्यो । त्यही सेरोफेरोको कुरा हो । अझ प्रष्टसँग भन्नुपर्दा साउन–भदौका दिनहरूको सम्झनाको पोको हो । त्यो सेरोफेरोमा पनि हाम्रो माछा मार्ने सोखको किस्सा हो यो । कुनै बलियो नसाजस्तै सोखको कुरा होइन । बर्खाले जन्माएको सोख वा झरीसँगै वर्षिएको सोखको कुरा मात्र हो । बच्चामा सोखहरू पाहुनाजस्तै आइरहन्छन्, गइरहन्छन् । झरिरहन्छन् र बगिरहन्छन् । मौसमअनुसार फेरिन्छन् सोखहरू ।

हेमराज (हेम), देवानन्द (देवा) र मेरो कान्छो भाइ (राजीव) प्रायः सँगै खेल्थ्यौं । हाम्रा घरसमेत जोडिएका थिए । एउटै खाले उमेरका भए पनि देवा हामीभन्दा पातलो र होचो थियो । तर, हाम्रो तुलनामा ऊ निडर र छरितो थियो । ऊ नै सबै बल्छीहरूमा गड्यौंला राख्थ्यो । उसले गड्यौंला राखेको बल्छीमा माछा परे उसको त्यो माछोमा हक लाग्थ्यो । देवाबाहेक अरु बल्छीमा गड्यौंला छिन्टिन सक्दैनथ्यौं । त्यसैले उसको शर्त स्वीकार्नु शिवाय अरु उपाय हुन्थेन ।

गड्यौंलाको एक पुछारमा बल्छीको तिखो टुप्पोले छिन्टिदै ध्यानसँग मिलाउनुपथ्र्यो । बल्छीको तिखो टुप्पोले चस्स छिन्टिदै गर्दा गड्यौंला खुब छट्पटाउँथ्यो । दुई औंलाको बन्धनबाट फुत्किन खोज्थ्यो । मलाई अझै गड्यौंलाको सकसपूर्ण छटपट याद आइरहन्छ । गड्यौंलाको चित्कार सुनिने भए त्यो समेत कानहरूमा गुञ्जिइरहन्थ्यो शायद । जति गड्यौंलाहरूलाई हामीले छिन्टियौं, ती खुबै चिच्याए होलान् । बाँच्नका लागि गुहार मागे होलान् । तर, ती चीत्कार चुरोटको धूवाँ आकाशमा बिलाएजस्तै बिलाए । ती आलापविलाप पुग्न सकेनन् हाम्रा कानसम्म । अहो, हाम्रो जाबो मौसमी रहरले कति गड्यौंलाले आफ्नो जीवन गुमाउनुप¥यो । के गड्यौंलाको जीवन जीवन होइन ? तिनीहरूमा पनि त आत्मा हुँदो हो । ती तमाम गड्यौंलाको आत्माले चीर शान्ति पाऊन्, ढिलै भए पनि कामना ।

घाम डुब्नुअगाडि सबै मिलेर नहरमा बल्छी थाप्न जान्थ्यौं । नहरको किनारमा देवा सबैका बल्छीमा गड्यौंला राख्थ्यो । मसिना छेस्काका किला बनाउँथ्यो । र, नहर किनारमा लहरै गोब्थ्यो । त्यसमा बल्छीको डोरी बाँध्थ्यो । शुरुमा ऊ आफ्नो बल्छी बाँध्थ्यो अनि मात्र हाम्रो पालो आउँथ्यो । मानौं नदी गोठ हो, बल्छी दाम्लाहरू हुन् । फरक के मात्र थियो, गोठको दाम्लो पशुहरूलाई बन्धन÷सुरक्षा थियो, बल्छी मृत्युरूपी धराप थियो । रातभर बल्छीलाई नहरमै छोडिदिन्थ्यौं । बिहान स्कुल जानुभन्दा अगाडि थापेको बल्छी हेर्न जान्थ्यौं । यो एक सिलसिला थियो । यही सिलसिलामा थुप्रै दिनरात बिते तर कहिल्यै माछा फसेन ।

देवा प्रायः निधार खुम्च्याउँदै माछाको होशियारीबारे सुनाउँथ्यो, “बाठो माछो रै’छ बे । फेरि गड्यौंलो चुँड्दैचुँड्दै खाएछ ।”

“हो र ?” हामी रित्तो बल्छी हेथ्र्यौं । त्यसमा राखेको गड्यौंला हुन्थेन । गड्यौंलाको गन्ध, मृत्युको गन्धमात्र बचेको हुन्थ्यो ।

देवाले गरेको माछाको बयान निराशाजनक हुन्थ्यो । सधैं बाठा माछाहरू आए । निराशाका थुप्रै बिहानहरू ओइलिए । तर, हामीले आश मारेनौं । सबै÷सधैं माछाहरू कहाँ जालबाट उम्कन सक्छन् र ? जसरी भोको मान्छेको होश हुँदैन, त्यसरी नै भोको माछाको समेत होश हुँदैन । भोक सम्पूर्ण जीवनका लागि पीडादायी नै रहन्छ । कुनै रात आखिर भेट्नु थियो बल्छीले भोको माछो । आखिर त्यो बिहान आउनु थियो । किनकि लगातारको प्रयासले बिर्सेर पनि कुनै दिन लक्ष्य भेट्छ ।

० ० ०

एक बिहान । सधैंझैं माछा फस्यो कि भनी नहरतर्फ लाग्यौं । त्यो शनिबार थिएन । नहर उसैगरी अर्धधमिलो बगिरहेको थियो । किनारको हरियो घाँसमा शीतका थोपा टल्किरहेका थिए । किनारको घाँस कुल्चँदै, पातमाथिको शीत बिथोल्दै बल्छीहरू थापेको ठाउँतर्फ गयौं । बल्छी थापेको ठाउँनेर पुग्दा केही फरक दृश्य देखियो । एउटा बल्छीको धागो जोरले हल्लिँदै थियो । त्यो मेरै बल्छी थियो । त्यो झट्काले काठको सानो किलो (छेस्को) समेत थोरबहुत हल्लिन्थ्यो । अरुलाई त्यति अनुभव थिएन । तर, देवाले शुरुमै जानिहाल्यो । ऊ तिखो ठाडो स्वर चढायो, “विवेक, तेरो बल्छीमा माछो प¥यो बे ।”

हामी सबै त्यो किलो वरिपरि झुम्मियौं । देवाले नाइलनको डोरी चोर औंलाले देखाउँदै चिच्यायो, “केटा हो, माछा फसेपछि फुत्किन खोज्छ । अनि यसरी डोरी झट्किन्छ ।”

मैले थप ध्यान दिएँ । डोरी झनझन् हल्लिएझैं लाग्यो । जुनसुकै कुरा होस्, ध्यान बढ्दै जाँदा त्यसप्रतिको बुझाइ पनि बढ्दै जान्छ । वा, मानसिकताको निर्माणले प्रष्ट हुँदै गरेको भ्रम सिर्जना हुन सक्छ । त्यो अवस्था के थियो ? प्रष्ट वा भ्रम ? शायद मिश्रित अवस्था थियो ।

देवाले बिस्तारै डोरी तान्न थाल्यो । माछा छ कि छैन भन्दै हामी हेरिरह्यौं । कयौं दिन माछा नपरेरै बितेकाले शंका जिउँदै थियो । जब देवाले सबै डोरी तान्यो, सबैको उत्सुकता मेटियो । देवाको अनुमान सत्य भयो । बल्छीमा साँच्चैको माछो थियो । माछो ठूलो, चेप्टो र चिल्लो थियो । धेरै दिनको असफलतापछिको प्राप्ति थियो त्यो ।

त्यो माछो भोकले आत्तिएको थियो शायद । पौडिँदै पौडिँदै बल्छीको नजिक आयो होला । गड्यौंला देख्यो वा त्यसको बासनामा लोभियो होला । ताजा गड्यौंला ठान्यो होला । भोकमाथिको धैर्य छोडर क्वाप्प खाइहाल्यो । दुःस्फल, उसको मुख छिन्टियो । र, बल्छी मुखमै अड्कियो । माछालाई थाहा भएन गड्यौंलाभित्रको फलामको बल्छी । फसिसकेपछि मात्र जान्यो होला गड्यौंलाको जलपमा रहेको पासो । ओहो ! अहिले सम्झिँदा लाग्दैछ— म कति पापी हुँ ! कसरी कसैको भोकमाथि÷कमजोरीमाथि बुट बजारेछु । शायद त्यसकै पापले धेरैपटक अदृश्य बल्छीहरूमा फसेको छु । म पनि यहाँ कसैको लागि भुरा माछा रहेछु । यो दुनियाँ केलाउँदा लाग्छ— मान्छेहरू पनि माछा हुन् । शायद ईश्वरले पालेका माछा । धर्ती पनि कुनै पोखरी हो ।

खैर, माछा देख्नेबित्तिकै सबैका आँखा खुशीले उज्यालिए । वास्तवमा दुनियाँ यही रहेछ, कसैको मृत्यु, कसैको उत्सव । माछा त्यहाँ रुँदै छट्पटाउँदा हामी ढक्क फुलेका थियौं, खुशीले । त्यसलाई सफलता ठानेका थियौं हामीले । समय यही मानेमा पनि जादुगर हो, यो सबैलाई जित्न दिँदैन । सबैलाई हाँस्न दिँदैन । हाँसोसमेत खोस्नुपर्छ यहाँ । चाहे आफू जित्न अरुलाई हराएर होस्, अरुलाई पछारेर आफू उठ्नलाई होस् । अरुलाई पन्छाएर आफू स्थापित हुनलाई होस् या आफू अघाउन अरुलाई भोकै राखेर होस् । दुनियाँ ‘म्युजिकल चेयर’ खेलजस्तै रहेछ । दुःखहरूलाई अरुको भागमा हाल्नैपर्छ आफू दुःखबाट जोगिन । जानीजानी वा नजानिँदो गरी । साँच्चै यहाँ एक नरोई एक हाँस्न सक्दो रहेनछ । एक नमरी अर्को बाँच्न सक्दो रहेनछ ।

खैर । म, हेम र राजीवले देवाका क्रियाकलाप हेरिरह्यौं । देवाले माछो समात्यो । त्यो उसको हातबाट चिप्लिन खोजिरह्यो । बल्छी माछाको मुखबाट निकाल्दै बोल्यो, “यो त शहर माछा हो ।”

मलाई त्यतिन्जेल माछाको नाम ‘शहर’ हुन्छ भनी थाहा थिएन । अँ, माछा बल्छीबाट अलग्गिएर पनि मरेन । बरु बलियो गरी समातेको देवाको हातबाट फुत्किन खोजिरह्यो । माछा पानीबिना त्यति लामो बाँच्न सक्छ, मेरो कल्पनामा समेत थिएन ।

देवाले हातबाट फुत्किन सक्ने डरले हतारिँदै भन्यो, “यस्लाई पट्किम् ?”

म हतारिएँ, “नाइ नाइ ।”

देवाले छड्के गरी मतर्फ हे¥यो । सोध्यो, “के गर्ने त ?”

ममा अञ्जान किसिमले करुणा जागिसकेको रहेछ । सबैलाई पालैपालो हेरें । लामो सास फेर्दै भनें, “यसलाई पाल्ने ।”

“काँ ?”

“नल्काको पानी जम्मा हुने खाल्डोमा ।”

देवाले तुरुन्तै प्रतिक्रिया जनाइहाल्यो, “अब यो बाँच्दैन । यसलाई खानुपर्छ । यसमा मेरो भाग पनि छ । पोलेर खाँदा बहुत मीठो हुन्छ यो ।”

स्कुल जान तयार हुनु थियो । त्यसैले नहरबाट फर्किनु थियो । त्यो कुरालाई मध्यनजर गर्दै मैले सबैसामु आग्रह गरें, “अहिले यसलाई त्यै नल्काको खाल्डोमा राखौं । स्कुलबाट आएपछि केही गरौंला ।”

हेमले थप्यो, “यसलाई मेरो घरको बाल्टिनमा राखौं । स्कुलबाट आएपछि पकाउँला ।”

हेमको कुरामा हामी सहमत भयौं । नहरबाट हाम्रा घरहरू सय–दुई सय मिटरको दूरीमा थिए । दौड्दै हामीले माछालाई हेमराजको नल्कासम्म लग्यौं । मैले बाल्टी नक्लामुनि राखें । हेमराजले हतारहतार नल्का खिच्यो खच्खच्खच् । पलभरमै बाल्टी भरियो । बाल्टीको पानीमा देवाले माछा राख्यो । माछा पौडिन थाल्यो सुस्तरी । अहो ! प्राण कहाँ त्यति सजिलै जाँदो रहेछ ? उसो त कहिलेकाहीँ फुस्स भइदिन्छ प्राण । भन्नुपर्दा, प्राणको भर हुँदैन । यसको भर पर्नु हुँदैन । केही गहिरा चाहनाहरू छन् भने त्यो सकभर पूरा गरिहाल्नुपर्ने रहेछ । त्यो माछा, जसलाई हामीले एउटा बाल्टीमा राख्यौं, त्यसका केही इच्छाहरू नहरमै छुटे होलान् ।

बाल्टीमा माछा सुरक्षित राखेर हामी छुट्टियौं । खाना खाएर स्कुलतर्फ लाग्यौं । त्यो दिन, स्कुल जाँदै गर्दा घरतर्फ फर्किने हतारोले छोइरहेको थियो । केही कुराहरू क्या अजीब काउकुती लगाउँछन् कि शुरु नहुँदै अन्त्यको हतारो आइलाग्छ ।

स्कुलमा मिल्ने साथीहरूलाई छानीछानी सुनाइयो । कसैलाई पटक–पटक सुनाइयो, “अरे बे ! कति ठूलो माछो समात्यौं ।”

“कत्रो ?”

दुबै हत्केलाले गोलो बनाउँदै लम्बाइ देखाउँदै सुनाइरहें, “यत्ति मोटो । यत्रो ।”

त्यो दिन छुट्टी हुने समय पर्खिनुप¥यो । मलाई कहिल्यै स्कुल समय कटाउन गाह्रो/हतारो हुन्थेन । पहिलोपटक स्कुलको समय बहुतै लामो लाग्यो । सरहरूले पढाइरहँदा अक्षरभन्दा माछा पौडिरह्यो दिमागमा । माछा स्टिलको बाल्टीमा पौडेको चित्र आइरह्यो कल्पनामा ।

मैले हतार गरे पनि पुरानै समयमा छुट्टी भयो । मैले हतार गरेर कहाँ छिटो कट्छ र समय ? बिदाको घण्टी टिनिनिनी बजेपछि त्यही रफ्तारमा दाइभाइ घरतर्फ हान्नियौं । बाटोमा माछाकै बारे मात्र कुरा ग¥यौं । माछा ज्युँदो होला कि नहोला भनी बारबार दोहो¥याइरह्यौं ।

घर पुगेर फटाफट पोशाक बदल्यौं । करेसाबारी हुँदै ट्वाइलेट पछाडिबाट हेमराजको नल्कामा पुग्यौं । शुरुमा नल्काको छेउमा राखेको बाल्टी खोजे आँखाले । चारैतिर नजर घुमाउँदा पनि बाल्टी कतै देखिएन । अनुमान गरें— साथीहरूले भान्सामा पकाउन थालिसके । हतारिँदै हेमको भान्सातर्फ एक–दुई पाइला चालें । ठ्याक्कै हेम झुल्कियो, भान्सा पछाडि, नल्का अगाडि ।

“माछा खै त रे ?”

हेमराजले अनुहार निन्याउरो देखियो । लाजका केही धर्साहरू अनुहारमा कोरिए । अक्मकाउँदै बोल्यो, “माछा त बाजेले खाए ।”

एकैछिन पत्याइनँ । उसलाई कसम खान लगाएँ ।

“भगवान कसम भन् त ।”

“भग्वान् कसम ।”

शंका लाग्यो— हेमराजले माछा खाएको हुनुपर्छ । वा उसले चाखेको सम्म छ । फेरि कसम खान लगाएँ, “माँ कसम, तैंले चाखेको छैनस् ?”

उसले दुई औंलाले गला छोयो, “माँऽऽ कसम ।”

तीतो पत्याएँ । एकैछिन मौनता नाच्यो । त्यही समय देवा उज्यालो अनुहार बोकेर हतारिँदै आइपुग्यो । ऊ टाईसहित स्कुल पोशाकमै थियो । उसले सोध्नुअगावै मैले सुनाइदिएँ, “यसका बाजेले माछा खाइदिए बे ।”

शुरुमा देवाले पत्याएन । उसले पनि हेमलाई कसम खान लगायो । अनि, एकाएक ऊ हामीजस्तै निराश भयो ।

हामीले हेमसँग थप कुरा गरेनौं । आँखा सन्काउँदै तीनै जना फर्कियौं । हेमलाई बेवास्ता गरेको उसले महसुस गर्‍यो शायद । हेम हामीसँग आएन ।

देवा र मेरो घरबीच साँघुरो खाली ठाउँ छ । त्यहाँ भित्तामा आड लागेर हेमराजका बाजेको कुरा काट्यौं । थपथाप पारी नकारात्मक टिप्पणी गर्‍यौं । हेमराजलाई समेत दोष लगायौं, “त्यो मुला आफ्ना बाजेसँग मिलेको छ ।”

गफिँदै थियौं, बाल–दुखेसाहरू पोख्दै थियौं । कानमा सन्दर्भ सुहाउँदो लयबद्ध स्वर गुञ्जियो, “माछो–माछो भ्यागुतोऽऽ । माछो–माछो भ्यागुतोऽऽ ।”

झट्ट आवाज आइरहेको ठाउँतर्फ हेरें । पल्लो घरका बटाला अंकल आफ्नो सानो छोरासँग खेल खेलिरहेका थिए । त्यो बेला बटाला अंकलसँग मनमनै रिस उठ्यो । समय यो मानेमा पनि जादुगर हो, यसले घटनासँगको तालमेल अद्भूतसँग मिलाउँछ ।

अहिले आएर लाग्दैछ— त्यो माछाको मृत्यु बाजेको हातबाट हुनु रहेछ । हामी केवल मृत्युको मोहरा बनेका रहेछौं । शायद पुनः जीवन दिने मोहरा हुन सक्थ्यौं ।

० ० ०

प्रिय मित्रहरू/शत्रुशरू

आजभोलि त्यो पुरानो फुच्चे कतै छैन । त्यो दुब्लो फुच्चे समयका बितेका पलहरूमा हराइसक्यो । मानौं जीवन कुनै पुस्तक हो, जो पढ्दै जाँदा अक्षरहरू मेटिँदै जान्छन् । र, उसको च्याप्टर धेरै पहिले क्लोज भइसक्यो । ती अक्षरहरू कतै उडिसके । अब कसैले चाहेर पनि उसलाई भेटाउन सक्दैन । म स्वयं त्यो फुच्चेलाई भेटाउन सक्दिनँ, जो मैभित्र घुलेर हराएको छ ।

एउटा कुरा सुन, यहाँ जो–कोही माछा हुन सक्छ ∕ अनेकन मोडहरूमा कसैले बल्छी थापेको हुन सक्छ, अवसर सुनौलो जलप लगाएको पासो हुन सक्छ । हिउँले पोल्दा र फूलले रेट्दाजस्तो नमजा केही हुँदैन । त्यसैले त, सबैभन्दा प्रिय वस्तु ‘जीवन’ले सुम्सुम्याउँदै निम्त्याउने ‘मृत्यु’जस्तो कुरूप कुरा केही छैन ।